Χαράλαμπος Κωνσταντίνου, Καθηγητής Σχολικής Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Η ανάπτυξη του θέματος στηρίζεται στην παραδοχή ότι η λειτουργία των θεσμών ρυθμίζει σε υψηλό βαθμό την  κοινή και ειρηνική συμβίωση των μελών της κοινωνίας και γενικά την ομαλή λειτουργία της ζωής τους. Παρόμοιο ρόλο επιτελούν οι κοινωνικές αξίες και οι κανόνες. Οι μεν αξίες προσδιορίζουν σε γενικό επίπεδο τη συμπεριφορά των ανθρώπων, οι δε κανόνες, οι οποίοι θα πρέπει να συμβαδίζουν αλλά και να τις υπηρετούν, οριοθετούν με συγκεκριμένο τρόπο τη συμπεριφορά τους.

Στους βασικούς θεσμούς της κοινωνίας, που παίζουν έναν τέτοιο καθοριστικό ρόλο, εντάσσονται η οικογένεια και το σχολείο. Κατά συνέπεια, η αναζήτηση των αιτίων της αρρυθμίας και δυσλειτουργίας μιας κοινωνίας σε ζητήματα κοινωνικής συμπεριφοράς θα πρέπει να στραφεί πρωτίστως στους δύο αυτούς κυρίαρχους θεσμούς, δεδομένου ότι αυτοί έχουν ως αποστολή τη διαπαιδαγώγηση και κοινωνικοποίηση των παιδιών, με απώτερο σκοπό τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Στα περιβάλλοντά τους, λοιπόν, θα έπρεπε να έχουν αποκτήσει βασικές αρχές της παιδείας, όπως σεβασμό στις πανανθρώπινες αξίες (ζωή, δημοκρατία, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, τιμιότητα, αλληλεγγύη…), στους κανόνες (νόμους), στη δημόσια και ιδιωτική ιδιοκτησία, στο περιβάλλον, στο γενικό συμφέρον της κοινότητας και του κράτους κ.ο.κ.

Έχοντας υπόψη ευρήματα επιστημονικών ερευνών και παρακολουθώντας τα γεγονότα σε διάφορες εκφάνσεις  της κοινωνικής μας ζωής, διαπιστώνει κανείς ότι οι θεσμοί αυτοί αποκλίνουν από την αποστολή τους, ενισχυόμενοι από το γενικότερο κλίμα της κοινωνίας και, ασφαλώς, από την λανθάνουσα λειτουργία άλλων θεσμών (π.χ. ΜΜΕ) αλλά και του ίδιου του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος.

Έτσι, συχνάζουν φαινόμενα απουσίας σεβασμού, ανομίας, φθοράς, διαφθοράς και ανοχής. Χρονίζουν πλέον φαινόμενα καταπάτησης της δημόσιας και ιδιωτικής περιουσίας (σχολικές εγκαταστάσεις, εξοπλισμοί, στέγαστρα, συνθήματα σε πινακίδες και  τοίχους κ.λπ.), καταλήψεων δημόσιων δρόμων και χώρων, προπηλακισμών, άσκησης βίας σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, χρήσης αθέμιτων μέσων, ρύπανσης περιβάλλοντος κ.ο.κ. Είναι αναρίθμητες οι κατηγορίες των συμπτωμάτων, που αναδεικνύουν μια θεσμική και κοινωνική παθογένεια, η οποία και χρονίζουσα είναι, αλλά και επικίνδυνες διαστάσεις έχει πάρει για την ίδια τη λειτουργία του κράτους και της κοινωνίας.

Τα σημερινά παιδιά εξοικειώνονται και εθίζονται νωρίς με συγκεκριμένες αντιλήψεις και πρακτικές, δηλαδή μορφές βίας, αυταρχισμού και παραβατικότητας, πρώτα στο ίδιο το οικογενειακό περιβάλλον, όπου σε αρκετές περιπτώσεις επικρατούν δυσαρμονία, έλλειψη κατανόησης και προσωπικής επικοινωνίας και αγάπης, εντάσεις, συγκρούσεις και γενικά δυσμενείς συνθήκες συμβίωσης και διαβίωσης. Ακολούθως, στο σχολικό χώρο, έχει υποβαθμιστεί ο παιδευτικός ρόλος του σχολείου και η παιδαγωγική σχέση και επικοινωνία, καταλαμβάνοντας τη θέση αυτή η εξετασιομανία, η βαθμοθηρία, ο γνωσιοκεντρισμός και ο ατομικισμός, αντί  για τη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη. Είναι καθιερωμένα πλέον φαινόμενα καταλήψεων, βανδαλισμών, παραβατικότητας, άσκησης βίας σε συμμαθητές αλλά και σε εκπαιδευτικούς και καταστροφής υλικών και πνευματικών αγαθών. Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν απουσιάζουν οι παραβατικότητες, οι καταλήψεις, η καταστροφή δημόσιας περιουσίας, τα αντιαισθητικά συνθήματα στις πινακίδες και τους τοίχους, οι μορφές  βίας ( λεκτικής και μη) κ.λπ.

Η εξοικείωση των παιδιών και της νεολαίας στην αποκλίνουσα συμπεριφορά ενισχύεται, βεβαίως, και από το λανθασμένο ρόλο των περισσότερων μέσων ΜΜΕ, τα οποία προβάλλουν αρνητικά πρότυπα συμπεριφοράς (ωμή βία, τηλεοπτικούς «αστέρες», ευτελισμό ανθρώπινης αξιοπρέπειας κ.λπ.) στο όνομα της θεαματικότητας και του σκληρού ανταγωνισμού. Ο εθισμός αυτός εκτείνεται και στους ώριμους πολίτες, οι οποίοι συνιστούν και τον κορμό του  κομματικού, συνδικαλιστικού και πολιτικού συστήματος, το οποίο τον τελευταίο καιρό αποκαλύπτει όλη του τη διαχρονική ταυτότητα, φέρνοντας τη συνολική οικονομική, κρατική και κοινωνική λειτουργία στα πρόθυρα της κατάρρευσης.

Το πιο πρόσφατο και κραυγαλέο αποτύπωμα δυσλειτουργίας και κατάπτωσης του κοινωνικού συστήματος με το μανδύα του «αθλητισμού» αποτελούν τα φαινόμενα βίας, ανομίας και ανοχής στον ποδοσφαιρικό αγώνα Ολυμπιακού-Παναθηναϊκού, στον οποίο εμπλέκονται νεολαία, «ώριμοι» πολίτες, σύλλογοι, «εθελοντισμός», ΜΜΕ, κρατική μηχανή κ.λπ., οι οποίοι , με τον τρόπο συμπεριφοράς τους «δηλώνουν» την πολιτισμική, μορφωτική και κοινωνική στάθμη μεγάλου μέρους του ευρύτερου κοινωνικού συστήματος.

Κλείνοντας θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι αυτά τα συμπτώματα κοινωνικής κατάρρευσης συνιστούν κυρίως εκδηλώσεις μειοψηφιών που τείνουν, όμως, να γενικευτούν και να παρασύρουν τη συνολική λειτουργία του κοινωνικού συστήματος. Ωστόσο, οι αιτίες αναδείχτηκαν με σαφή τρόπο και, συνεπώς, η «θεραπεία» πρέπει να έχει ως σημεία αναφοράς τους φορείς της παθογένειας : κράτος, θεσμούς και κοινωνικό σύστημα. Με άλλα λόγια, το πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας είναι ζήτημα αγωγής, παιδείας, εφαρμογής νόμων, κυρώσεων και νοοτροπίας.

alfavita.gr

Κανένα σύστημα ιδεολογικών πρακτικών και η κυρίαρχη ιδεολογία, χωρίς συγκρούσεις και αντιστάσεις. Οι μαθητές αντιδρούν με πολλούς, φανερούς και μη, τρόπους μετατρέποντας, συχνά, τις μεθόδους επιτήρησης, ελέγχου και τιμωρίας σε ευκαιρίες άτυπης αντίστασης .

Αυτή η αντίσταση, ωστόσο, δεν παύει να συμβάλλει, με τον τρόπο της, στη διαδικασία της αναπαραγωγής. Οι ίδιες οι μορφές αντίστασης, από τη μεριά των μαθητών, δεν είναι χωρίς αντιφάσεις. Σε περιόδους έντασης της κοινωνικής και ιδεολογικής κρίσης, είναι δυνατό να προκαλέσουν και αντίστοιχες μορφές κρατικής παρέμβασης, που, όταν είναι βίαιες, έχουν αρνητικές επιπτώσεις στη νομιμοποίηση του κράτους ή του σχολείου.

Πολλές φορές – πιο συχνά -οι κρατικές παρεμβάσεις είναι ήπιες και εξαντλούνται στην ιδεολογική διαχείριση για την προώθηση ευρείας συναίνεσης.

Σχετικές έρευνες μάς έχουν δείξει ότι οι μαθητές αντιδρούν με τρόπους που δεν βρίσκονται σε αντιστοιχία με τις αξίες, τις αρχές, τους κανόνες και τις προδιαγραφές του σχολείου. Οι μαθητές μαθαίνουν να παρακάμπτουν τους ελέγχους του συστήματος και να αγνοούν τις αρχές της υπακοής, της συνέπειας, των καλών βαθμών, των πτυχίων, κ. τ. ο.

Αυτά είναι στοιχεία μιας ιδεολογίας που σχηματίζεται μέσα από την άρνηση. Η απόρριψη του σχολείου, από τη μεριά ορισμένων μαθητών, υποδηλώνει ένα βαθμό συνειδητοποίησης της άνισης κοινωνικής και εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Η συμμόρφωση και η υπακοή σ΄ αυτή δεν εξασφαλίζει, παρά σε μεμονωμένα άτομα, την κοινωνική τους άνοδο. Οι αυθόρμητες, όμως, αντιδράσεις και αντιστάσεις δε συγκροτούν θεμελιωμένη αντίπαλη πρόταση.

Με το να παρακάμπτουν οι μαθητές τις επιταγές του σχολικού μηχανισμού εξασφαλίζουν συμβολικό και φυσικό χώρο σχετικής αυτονομίας, στην καθημερινή σχολική ζωή. Ταυτόχρονα, ωστόσο, οι μορφές αντίστασης που αναπτύσσονται ουσιαστικά συμβάλλουν στην αναπαραγωγική λειτουργία του σχολείου.

Οι μαθητές διαφοροποιούνται με πολλούς τρόπους, ως προς τις μορφές με τις οποίες εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία. Υπάρχουν μαθητές – «τα κακά παιδιά»- οι οποίοι αντιμετωπίζουν τον σχολικό κανονισμό και το πλαίσιο οργάνωσης της σχολικής ζωής ως πρόκληση για να κάνουν «κοπάνα» ή «πλάκα» ή να περιφέρονται και να παρακωλύουν το μάθημα κ.ά.

Υπάρχουν, ωστόσο, και μαθητές – «τα καλά παιδιά» – που αν και ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του σχολείου, αυτό το επιδιώκουν και το κάνουν με τις ελάχιστες δυνατές παραχωρήσεις. Έτσι καταφέρνουν , με ελάχιστη προσπάθεια, να έχουν το «κεφάλι τους ήσυχο». Σπάνια επιδίδονται σε βανδαλισμούς ή σε ανοιχτή επίθεση. Κάνουν κοπάνα ή πλάκα ή παραπλανούν τους καθηγητές, φτάνει να μη γίνονται αντιληπτοί. Θεωρούνται, μάλιστα, «έξυπνα παιδιά», μια και κατορθώνουν να έχουν καλές επιδόσεις και, συγχρόνως, να κάνουν «λούφα».

Υπάρχουν και μαθητές που υιοθετούν την «κουλτούρα της σιωπής», μπροστά στην επιβολή της υποχρέωσης, της ανίας και της «ορθοδοξίας» των κανόνων. Γι΄ αυτούς, η άσκηση της εξουσίας και της βίας περνάει απ΄ την επιβολή, τον καταναγκασμό, τη χειραγώγηση και τον πειθαναγκασμό. Αυτό συνιστά εσωτερίκευση της «καταστολής», της πειθαρχίας και της υπακοής. Πρόκειται για τους μαθητές «φυτά», όπως αποκαλούνται. Γι΄ αυτούς, δεν υπάρχουν προβλήματα συμπεριφοράς και πειθαρχίας, από τη μεριά του σχολείου.

Με βάση τα παραπάνω, αυτά που κάνουν οι μαθητές στο σχολείο είναι δυνατό να κατανοηθούν από την άποψη της άσκησης της εξουσίας στο σχολείο. Μάλλον τα μαθήματα Ιστορίας, Γεωγραφίας κ.ά. είναι περιθωριακά στοιχεία μιας εμπειρίας που βιώνεται, κυρίως, με επίκεντρο τους κανόνες, τους περιορισμούς και την πειθαρχία. Είναι ενδιαφέρον απ΄ αυτή την άποψη να επισημανθεί ότι οι κυρώσεις επιβάλλονται σε ζητήματα τάξης, σεβασμού και υπακοής, παρά σε θέματα μάθησης. Αυτά, που εμπίπτουν στην πειθαρχική δικαιοδοσία του σχολείου και των εκπαιδευτικών, είναι η αντίθεση στη σχολική εξουσία και η άρνηση της συμμόρφωσης.

Η αντίθεση και αντίσταση εκδηλώνεται με πολλές μορφές:

(i) συμβολική έκφραση της αντίθεσης έτσι όπως αυτή εκφράζεται, με επίκεντρο τα τρία σημαντικότερα καταναλωτικά αγαθά τα οποία χρησιμοποιούν οι μαθητές για δικούς τους σκοπούς: ενδυμασία, τσιγάρα, αλκοόλ. Η εμφάνιση, τα ρούχα και το κούρεμα ήταν, πάντα, από τα πιο προσφιλή πεδία σύγκρουσης για την εξουσία, ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς και μαθητές. Όλα αυτά έχουν μεγάλη συμβολική σημασία για την αντίστασή τους στο σχολείο.

(ii) Η στρατηγική και οι μανούβρες για εξασφάλιση συμβολικού και φυσικού χώρου από το σχολείο και τους κανόνες του. Εδώ εμπίπτει κυρίως το σκασιαρχείο και οι «κοπάνες», οι πλάκες και ο «χαβαλές». Το σκασιαρχείο, θα λέγαμε, πως είναι από τις πιο ασήμαντες εκδηλώσεις απόρριψης του σχολείου, αν λάβουμε υπόψη τους ευρηματικούς τρόπους (ονειροπόληση, απόσυρση ) με τους οποίους οι μαθητές καταφέρνουν τελικά να δημιουργούν τη δική τους ημέρα, στο πλαίσιο της σχολικής ζωής. Το σκασιαρχείο είναι, απλώς, η πιο φανερή εκδήλωση, όπως βέβαια, είναι και οι «πλάκες».

(iii) Βία προς τους συμμαθητές, εκπαιδευτικούς και το σχολείο. Είναι οι μορφές αντίθεσης ,τις οποίες μαθητές υιοθετούν για να αντιμετωπίσουν την αντιφατική σχολική ζωή και τον κόσμο που τους περιμένει μετά το σχολείο. Με το «αντριλίκι», τη μυϊκή δύναμη και τη φασαρία σπάει η συμβολική τυραννία του σχολικού κανόνα. Φαίνεται πως βρίσκουν ικανοποίηση στις φασαρίες, στους εκφοβισμούς, στις απειλές. «Αρσενική» υπεροψία, θεατρική παράσταση, αλληλεγγύη της ομάδας, η γοητεία του γρήγορου κ.τ.ο. είναι ορισμένες από τις αξίες που υποδηλώνονται. Είναι οι αξίες και οι εκδηλώσεις που ουσιαστικά ορίζουν τα σύνορα ανάμεσα στην ομάδα της «βίας» και στις άλλες ομάδες αντίστασης.

Στη βία που εκδηλώνουν οι μαθητές αποτυπώνεται η πιο πλήρης έκφραση προσήλωσης σε μια τυφλή ή διαστρεβλωμένη μορφή αντίστασης. Είναι η τελευταία επιλογή για ρήξη της ροής των νοημάτων, των εμπειριών και των διευθετήσεων που δεν είναι ικανοποιητικές και επιβάλλονται από τα πάνω. Τα κρούσματα βίας είναι σπάνια, αλλά σε προσανατολίζουν στο «τώρα», καθώς η ανία και ο κανόνας της λεπτομέρειας εξαφανίζονται από το προσκήνιο.

Το ερώτημα είναι πώς να πείσουμε τους μαθητές ότι με αυτού του είδους τις επιλογές γίνονται οι ίδιοι ιμάντες στην αναπαραγωγική λειτουργία του σχολείου αλλά και θύματα, πληρώνοντας αδρά το τίμημα της «ανταρσίας», με τον κοινωνικό αποκλεισμό τους. Ένας αποκλεισμός που επικυρώνεται, τόσο από τους ίδιους, όσο και από το σχολείο. Όπως έχει υποστηρίξει ο P.Willis, «το δύσκολο πράγμα να εξηγήσουμε γιατί παιδιά των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων ασκούν μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων επαγγέλματα είναι: πώς και οι άλλοι τους το επιτρέπουν.

Η δυσκολία να εξηγήσουμε γιατί παιδιά της εργατικής τάξης ασκούν εργατικά επαγγέλματα είναι: πώς και οι ίδιοι το επιτρέπουν στον εαυτό τους».

Το σχολείο έχει αποτύχει να κερδίσει τις καρδιές όλων των μαθητών, γιατί οι αξίες του είναι ξένες προς τις υλικές και κοινωνικές εμπειρίες πολλών μαθητών. ‘Αρα, η απάντηση στο ερώτημα τι να κάνουμε για τα κρούσματα βίας μαθητών στο σχολείο, προϋποθέτει την απάντηση που δίνουμε στο ερώτημα:Σε ποια κοινωνία και σε ποιο σχολείο εκδηλώνονται κρούσματα βίας και πώς μπορούμε να δράσουμε σε αυτά τα πεδία;

Willis, P. (1977), Learning to Labour, Gower, Aldeshot

Καθηγητής Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου.

ΠΟΛΙΤΗΣ – 24/01/2010, Σελίδα: 97