Παρά το γεγονός ότι αποτελεί μια μεμονωμένη δράση, είναι αναμφίβολα εξαιρετικά θετικό. Και οι αντιδράσεις αναμενόμενες, ακόμα και από καλοπροαίρετους που θεωρούν ότι θα έπρεπε να υπάρχει μακρόχρονη προετοιμασία. Και να υπήρχε, πάλι θα υπήρχαν αντιστάσεις.
Δήμητρα Κογκίδου*
Η ενότητα «Έμφυλες Ταυτότητες», που περιλαμβάνεται στη θεματική εβδομάδα «Σώμα και Ταυτότητα», έχει προκαλέσει αρκετές αντιδράσεις. Τα θέματα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των έμφυλων ταυτοτήτων, της έμφυλης βίας, της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης θα έπρεπε ήδη να υπήρχαν στην εκπαίδευση ως οργανικό τμήμα του αναλυτικού προγράμματος (όχι μόνον μερικά από αυτά στο πλαίσιο της Αγωγής Υγείας). Αργήσαμε πολύ.
Παρά το γεγονός ότι αποτελεί μια μεμονωμένη δράση, είναι αναμφίβολα εξαιρετικά θετικό. Και οι αντιδράσεις αναμενόμενες, ακόμα και από καλοπροαίρετους που θεωρούν ότι θα έπρεπε να υπάρχει μακρόχρονη προετοιμασία. Και να υπήρχε, πάλι θα υπήρχαν αντιστάσεις.
Η θεματική εβδομάδα είναι μια πρόκληση για ενασχόληση / μελέτη / ανάδειξη των ζητημάτων, για να ανοίξει ένας γόνιμος διάλογος και να δρομολογηθεί ένας μακροπρόθεσμος σχεδιασμός. Πάντως, έχουμε αρκετούς εκπαιδευτικούς που είναι ενημερωμένες/οι για τα θέματα αυτά και μπορούν υπεύθυνα να τα συζητήσουν -με τη βοήθεια του προτεινόμενου εκπαιδευτικού υλικού από το ΙΕΠ και των άμεσα εμπλεκόμενων φορέων που μπορεί να στηρίξουν εποικοδομητικά το εγχείρημα.
Η θεματική εβδομάδα δίνει και τη θεσμική κάλυψη σε εκπαιδευτικούς για ανάληψη πρωτοβουλιών σε θέματα έμφυλων ταυτοτήτων. Επιπλέον δίνει την ευκαιρία σε κάθε εκπαιδευτική μονάδα να αποκτήσει πρόσβαση σε ενημερωτικό υλικό και υποστήριξη στα θέματα αυτά και να δημιουργήσει ένα εξωτερικό υποστηρικτικό δίκτυο σε τοπικό επίπεδο που θα περιλαμβάνει εξειδικευμένους επιστήμονες, φορείς / συλλογικότητες / υπηρεσίες με σχετική τεχνογνωσία, για συνεργασία τώρα και στο μέλλον για υλοποίηση δράσεων ενημέρωσης / ευαισθητοποίησης, σεμιναρίων, ημερίδων, εκδόσεων κ.ά.
Παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ορισμένοι φορείς λόγω της κρίσης, μπορούν να στηρίξουν ανάλογα εγχειρήματα. Αυτό είναι πλούτος για τα σχολεία και μπορεί να αποβεί μια ευχάριστη και εποικοδομητική εμπειρία για μαθητές/τριες, εκπαιδευτικούς και γονείς. Κυρίως, όμως, είναι σημαντικό να δουν όλα τα παιδιά στην εφηβεία ότι μπορούν να συζητήσουν ανοιχτά και χωρίς φόβο για θέματα σχετικά με τις έμφυλες ταυτότητες και τη σεξουαλικότητα και να αναζητήσουν έγκυρες και τεκμηριωμένες απαντήσεις.
Η ενότητα «Έμφυλες Ταυτότητες» που περιλαμβάνεται στη θεματική εβδομάδα είναι μια αναγκαιότητα καθώς στην παρούσα φάση το σχολείο κινείται πολύ αργά προς την κατεύθυνση της έμφυλης ισότητας και της άρσης του σεξισμού. Για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στην πλειοψηφία τους, παρά τα θετικά, αλλά περιορισμένα και αποσπασματικά βήματα που πραγματοποιήθηκαν, εξακολουθούν να εμπεριέχουν διακρίσεις φύλου και έτσι δεν παρέχουν τη δυνατότητα για διεύρυνση των έμφυλων ταυτοτήτων.
Καθώς το σχολείο αποτελεί κυρίαρχο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται οι μορφές θηλυκότητας και ανδρισμού, χρειάζεται να παρέχουμε εναλλακτικούς Λόγους περί συμμετρίας των φύλων, που δε θα βασίζονται στην ιεράρχηση και συνεπώς στην υποτίμηση των γυναικών, που δεν θα διχοτομούν και δεν θα ιεραρχούν τις έννοιες του «ανδρικού» και του «γυναικείου». Πρωτοβουλίες για τις έμφυλες ταυτότητες στο πλαίσιο της θεματικής εβδομάδας θα μπορούσαν να στοχεύσουν στην αφύπνιση της κριτικής σκέψης των εφήβων σχετικά με τα έμφυλα κανονιστικά πρότυπα, τις πρακτικές του ηγεμονικού ανδρισμού και θηλυκότητας, καθώς και την προβληματική δίπολη ιεραρχική διχοτόμηση ανδρισμού – θηλυκότητας.
Είναι σημαντικό να δοθεί η δυνατότητα να διευρυνθούν οι έμφυλοι Λόγοι μέσα στους οποίους καλούνται οι μαθητές και οι μαθήτριες να διαπραγματευτούν την ολόπλευρη ανάπτυξή τους, να συγκροτήσουν τον κοινωνικό τους κόσμο και ειδικότερα την έμφυλη ταυτότητά τους. Δίνοντας τη δυνατότητα για επαφή και με εναλλακτικούς έμφυλους Λόγους συμβάλλουμε στην ολόπλευρη ανάπτυξη των υποκειμενικοτήτων τους, αμφισβητώντας τα στερεότυπα και τις πρακτικές του ηγεμονικού ανδρισμού και θηλυκότητας, αντιβαίνοντας τις αρχές της έμφυλης ιεράρχησης.
Οι φάκελοι υλικού παρέχουν τα μέσα για να συζητηθούν τα παραπάνω με ευχάριστο και κατανοητό για παιδιά αυτής της ηλικίας τρόπο, αρχίζοντας από τα βασικά, την κατανόηση της διαφοράς μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού φύλου και ότι το κοινωνικό φύλο είναι αποτέλεσμα της έμφυλης κοινωνικοποίησης. Δεν γεννιούνται τα παιδιά με αγάπη στο ροζ ή στο γαλάζιο, γνωρίζοντας πώς πρέπει να ντύνονται, να μιλάνε, να συμπεριφέρονται. Το κοινωνικό φύλο δεν αποτελεί μια δεδομένη ταυτότητα που αποδίδεται στο υποκείμενο, αλλά αποτελεί μια κοινωνικο-πολιτισμική διαδικασία ταυτότητας, η οποία δεν επιδρά με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα υποκείμενα, αποτέλεσμα της οποίας είναι η ποικιλία έκφρασης της θηλυκότητας και του ανδρισμού.
Δεν μπορούμε να μιλάμε για τον ανδρισμό και τη θηλυκότητα σαν κάτι που όλοι οι άνδρες και όλες οι γυναίκες σε όλες τις κοινωνίες, στο παρόν και στο παρελθόν, μοιράζονταν και μοιράζονται από κοινού. Η θηλυκότητα ή ο ανδρισμός δεν είναι ένας ενιαίος Λόγος, παρόλο που κυρίαρχες μορφές τους συχνά θεωρούνται δεδομένες και αυτονόητες. Για παράδειγμα, σε αντίθεση με την αντίληψη ότι όλες οι γυναίκες προορίζονται «από τη φύση τους» για την ανατροφή των παιδιών και τη φροντίδα, η θηλυκότητα δεν είναι οικουμενική και ενιαία, αλλά δυναμικά μεταβαλλόμενη, έχει πολλές μορφές, συγκροτείται και εκφράζεται μέσω των κοινωνικών μας σχέσεων και έχει δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού. Το ίδιο και ο ανδρισμός. Για παράδειγμα, στο παρελθόν ήταν ασυνήθιστο ένας πατέρας να μείνει στο σπίτι για ένα διάστημα για να φροντίσει το παιδί του ή να είναι μόνος – πατέρας από επιλογή.
Ενώ ο ανδρισμός και η θηλυκότητα βρίσκονται στο επίκεντρο συνεχών κοινωνικο-πολιτισμικών αλλαγών, ωστόσο η μέχρι τώρα κατανόηση του φύλου στο πλαίσιο του διπολικού διαχωρισμού είναι βαθιά ριζωμένη, γεγονός που μας εμποδίζει να αποδεχθούμε εύκολα τις αλλαγές που έχουν ήδη συντελεστεί στους έμφυλους ρόλους και στις επιτελέσεις τους.
Μεγαλώνοντας σε αυτήν την κοινωνία είναι δύσκολο να υπερβούμε τους φυσιοκρατικούς Λόγους περί ανδρισμού και θηλυκότητας τους οποίους ως κοινωνικά υποκείμενα έχουμε μάθει να θεωρούμε δεδομένους και αυτονόητους, Το κοινωνικό φύλο δεν είναι επιφαινόμενο, ούτε φυσική συνέπεια του βιολογικού φύλου. Το γεγονός ότι το φύλο υπόκειται σε αλλαγές μας προσφέρει νέες προοπτικές, τόσο για τη θεωρητική σκέψη, όσο και για την πολιτική πράξη, και αυτό είναι που μας οδηγεί και στο όραμα της ισότητας των φύλων.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους πρέπει να ανταποκριθούμε θετικά και να στηρίξουμε το εγχείρημα της θεματικής εβδομάδας για τις Έμφυλες Ταυτότητες. Θα αναφερθώ σε ορισμένους:
1. Είναι θετικό ότι υπάρχει μια αυξανόμενη ιεράρχηση της έμφυλης βίας ως προτεραιότητας στα κράτη μέλη της Ε.Ε. Η Πανευρωπαϊκή έρευνα «Βία κατά των γυναικών» (2014) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), που είναι η μεγαλύτερη έρευνα για την έμφυλη βία στην Ε.Ε., καταδεικνύει ότι η βία κατά των γυναικών συνιστά μια εκτεταμένη και ευρεία παραβίαση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων με επιπτώσεις στις ζωές πολλών γυναικών. Σε γενικές γραμμές τα αποτελέσματα της μεγάλης αυτής έρευνας αντανακλούν άμεσα το έλλειμμα ισότητας των φύλων που υπάρχει στην πράξη.
Έχουν αναπτυχθεί πολλές πρωτοβουλίες σε σχολεία διαφόρων κρατών σχετικά με την πρόληψη της έμφυλης βίας μεταξύ των εφήβων που στοχεύουν να παρέχουν στους νέους και τις νέες γνώσεις και δεξιότητες που θα τους / τις ενδυναμώσουν και θα προαγάγουν τη δυνατότητά τους να δημιουργούν πιο υγιείς συντροφικές σχέσεις βασισμένες στην ισότητα και τον αλληλοσεβασμό. Ένα από τα πιο κρίσιμα σημεία για τη μείωση της έμφυλης βίας είναι η παρέμβαση στο επίπεδο των αντιλήψεων για τους έμφυλους ρόλους που μπορεί να οδηγήσουν στην άσκηση κάθε μορφής έμφυλης βίας.
Η ένταξη δράσεων για την έμφυλη βία στο σχολείο «διαπαιδαγωγεί» έφηβες-ους στην πρόληψη καθώς και στην αναγνώριση των περιστατικών που ενδέχεται να συνιστούν βία και συχνά περνούν απαρατήρητα, επειδή ο σεξισμός έχει διαποτίσει την πρακτική των καθημερινών έμφυλων σχέσεων. Αυτή η «διαπαιδαγώγηση», καθώς και το μήνυμα ότι αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι αποδεκτές, εκτός από τη συμβολή της στη συνειδητοποίηση των μορφών έμφυλης βίας, θα ενθαρρύνει και την αναφορά τους -τώρα αλλά και στην ενήλικη ζωή.
Ένας άλλος λόγος για τον οποίο είναι σημαντική η πρόληψη και αντιμετώπιση της έμφυλης βίας από νωρίς είναι ότι οι νεαρές γυναίκες αποτελούν την ηλικιακή ομάδα που είναι πιο ευάλωτη σε ορισμένες μορφές βίας, όπως η ηλεκτρονική παρενόχληση.
Η καταπολέμησή της έμφυλης βίας δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική χωρίς τη συμμετοχή των ανδρών καθώς οι πατριαρχικές δομές, οι ηγεμονικές μορφές ανδρισμού και τα έμφυλα στερεότυπα την ενισχύουν. Η πορεία, λοιπόν για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας περνάει και μέσα από την προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό. Στον βαθμό που η βία αποτελεί μια επιδεικτική δραματουργική επιτέλεση ηγεμονικού ανδρισμού, το θέμα είναι τι κάνει το σχολείο ως κυρίαρχο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται οι έμφυλες ταυτότητες. Παρέχει το σχολείο τη δυνατότητα για συγκρότηση και άλλων μορφών ανδρισμού ή προωθεί -ρητά ή άρρητα- ένα ήθος ηγεμονικού ανδρισμού το οποίο καταγράφεται μέσα από ποικίλες καθημερινές σχολικές πρακτικές;
2. Μέχρι τώρα το ζήτημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης των μαθητών-τριών περιστοιχίζεται με ένα πέπλο σιωπής. Η σεξουαλική αγωγή κρίνεται απαραίτητη στο πλαίσιο ενός διαθεματικού προγράμματος σπουδών, ως τμήμα της καθημερινής σχολικής πρακτικής και με αντικείμενο την κατανόηση των βιολογικών, κοινωνικο-πολιτισμικών, ψυχολογικών, συναισθηματικών και ηθικών όψεων της έμφυλης σεξουαλικής συμπεριφοράς και όχι να επικεντρώνεται μόνον στη βιολογική αναπαραγωγική διαδικασία και στους κινδύνους για την υγεία. Η σεξουαλική αγωγή θα πρέπει να είναι προσανατολισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα, να εξετάζει όλο το εύρος της σεξουαλικής έκφρασης των κοινωνιών μας, να κάνει ισότιμη αναφορά στα θέματα του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου, να διερευνά θέματα που σχετίζονται με αξίες και πολιτισμικές πεποιθήσεις, έμφυλα στερεότυπα και σχέσεις εξουσίας.
3. Η ένταξη θεμάτων σχετικά με τη εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα θα συμβάλει στη δημιουργία μιας κουλτούρας σεβασμού και εκτίμησης της διαφορετικότητας στο σχολείο, αλλά και θα ευαισθητοποιήσει σχετικά με το δικαίωμα στην ισότητα και στην ελευθερία από διακρίσεις και παρενόχληση. Είναι σημαντικό να δουλέψουμε προς την κατεύθυνση ενός σχολείου βασισμένου στην προσέγγιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και να εξασφαλίσουμε ένα ασφαλές και συμπεριληπτικό σχολικό περιβάλλον στο οποίο ο εκφοβισμός ή κάθε είδους διάκριση δεν θα είναι ανεκτή. Στο πλαίσιο αυτό -αλλά και στο πλαίσιο όλων των πολιτικών που αφορούν τα παιδιά- οι ανάγκες και τα δικαιώματα των κοριτσιών / γυναικών απαιτούν ειδική προσοχή.
4. Γιατί τόσες λίγες γυναίκες στις STEM επιστήμες; (Science, Technology, Engineering, Mathematics / Φυσικές επιστήμες, Τεχνολογία, Μηχανική, Μαθηματικά).Υπάρχει διεθνής ανησυχία για τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής των κοριτσιών στις STEM επιστήμες και για τον απογοητευτικά αργό ρυθμό αλλαγής του φαινομένου.
Η έλλειψη προόδου οφείλεται στις βαθιά ριζωμένες πολιτισμικές αντιλήψεις για τις γυναίκες, στις δομές και στις νόρμες που αποτελούν αόρατα εμπόδια και υπονομεύουν τη συμμετοχή των κοριτσιών στις επιστήμες αυτές και γενικότερα την πρόοδο των γυναικών στον εργασιακό αυτό τομέα. Υπάρχει αρκετή βιβλιογραφία σχετικά με τα κίνητρα για επιλογή καριέρας στον τομέα STEM. Όλα τα δεδομένα συγκλίνουν ότι η αγάπη για τις επιστήμες αυτές δεν αρκεί, αλλά χρειάζεται να υπάρχει συνάφεια ή συμβατότητα των επιστημών STEM με την αίσθηση της ταυτότητας, τα ενδιαφέροντα και τους στόχους ενός ατόμου (είναι κατάλληλες για άτομα σαν εμένα;), να αισθάνεται το άτομο σίγουρο ότι μπορεί να πετύχει (έχω αυτοπεποίθηση ότι μπορώ να τα καταφέρω στις επιστήμες STEM;) και να έχει πρόσβαση στο «κεφάλαιο γνώσεων στις επιστήμες STEM».
Τα έμφυλα στερεότυπα κρατούν τα κορίτσια πίσω στα επιστημονικά πεδία STEM. Για τον λόγο αυτόν, αν πραγματικά θέλουμε να μειωθεί το χάσμα των φύλων στις αμοιβές και να υπάρχουν περισσότερες γυναίκες στις STEM επιστήμες και στις ηγετικές θέσεις, θα πρέπει να αρχίσουμε από αυτή την αντίληψη. Επίσης πάρα πολύ συχνά συνδέουμε τα επιστημονικά πεδία STEM με τον ανδρισμό. Αυτή η αντίληψη μπορεί να επηρεάσει τη δυνατότητα των κοριτσιών να αναπτύξουν ενδιαφέρον για τα επιστημονικά πεδία STEM, αλλά μπορεί να επηρεάσει τις στάσεις των ατόμων για άλλους-ες.
* Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και Πρόεδρος της Επιτροπής Φύλου και Ισότητας του ΑΠΘ
Πηγή: Εφ. Αυγή
