Η ιστορία της εκπαίδευσης συγκεντρώνει ολοένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ειδικά τα τελευταία χρόνια, οπότε συχνά έρχονται στο φως πληθώρα σκονισμένων εγγράφων και ξεχασμένα σχολικά αρχεία προσφέροντας νέα στοιχεία και πληροφορίες, όχι μόνο για τον τρόπο λειτουργίας των σχολείων από τα οποία προέρχονται, αλλά και απρόβλεπτες συχνά αντανακλάσεις της πολιτικής και κοινωνικής ζωής μιας άλλης εποχής[1]. Μια τέτοια περίπτωση αποτελούν το Μαθητολόγιο του Ανώτερου Παρθεναγωγείου και ο Γενικός Έλεγχος του Γυμνασίου, δυο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μέσης εκπαίδευσης, που λειτούργησαν ήδη από το α μισό του 20ου αιώνα στην Κισάμο, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας στη Δυτική Κρήτη. Προκειμένου να διερευνήσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Β/θμιας εκπαίδευσης στην περιοχή και γενικότερα τις προεκτάσεις της τότε εκπαιδευτικής πολιτικής στην ύπαιθρο, επιλέξαμε να μελετήσουμε τη γεωγραφική και κοινωνική προέλευση των μαθητών και μαθητριών των δυο αυτών σχολείων στο χρονικό διάστημα από το 1911 ως το 1932, οπότε τα συγκεκριμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα λειτούργησαν παράλληλα.
Πρόκειται για μια περίοδο έντονης πολιτικής και στρατιωτικής δράσης, κατά την οποία η Ελλάδα προσπαθεί να επεκτείνει τα σύνορά της με κάθε στρατιωτικό και διπλωματικό μέσο, ενώ μέσα σε ένα δυσμενές οικονομικό πλαίσιο συντελούνται έντονες κοινωνικές ανακατατάξεις. Σε εκπαιδευτικό επίπεδο, ο Βενιζέλος ήδη από την εποχή που διετέλεσε Σύμβουλος της Εκπαιδεύσεως στην Κρητική Πολιτεία αλλά και αργότερα ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, αναγνώρισε τον δυναμικό ρόλο που η παιδεία θα μπορούσε να διαδραματίσει στην ανάπτυξη του κράτους. Έτσι, επενδύοντας σε αυτήν, επιχείρησε σύμφωνα με τις αρχές του φιλελευθερισμού[2] μια σειρά από μεταρρυθμίσεις με στόχο:
- την επέκταση της βασικής εκπαίδευσης (εξαετούς) στο κατά το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού,
- την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού ειδικά στις γυναίκες,
- την ενίσχυση της πρακτικής κατάρτισης και τον περιορισμό της θεωρητικής εκπαίδευσης που παρείχε το Γυμνάσιο, θεωρώντας την υπεύθυνη για τον δημοσιουπαλληλισμό και την παραμέληση της γεωργίας[3].
Πώς όμως αποτυπώνεται η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πολιτική στα σχολικά αρχεία των ιδρυμάτων μέσης εκπαίδευσης στην Κίσαμο, μια πολυπληθή επαρχία που παραδοσιακά στήριζε τον Βενιζέλο πολιτικά;
Στο Καστέλι ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της εκκλησίας (από τον Επίσκοπο Κισσάμου και Σελίνου Άνθιμο Λελεδάκη) και σε συνεργασία με την τοπική κοινωνία, η πρώτη στην Κρήτη ανώτερη επαγγελματική σχολή, το Ανώτερο Πρακτικό Παρθεναγωγείο Κισσάμου και Σελίνου ή αλλιώς η Πρακτική Σχολή. Το 1911 η σχολή στεγάστηκε στη Μονή Ζωοδόχου Πηγής στον Παρθενώνα Κισάμου[4]. Τη σχολή αναγνώρισε λίγο αργότερα η Κρητική Πολιτεία (1912), καθώς η λειτουργία της εναρμονιζόταν απόλυτα με το εκπαιδευτικό όραμα του Ελ.Βενιζέλου. Το αναλυτικό πρόγραμμα της σχολής συμβάδιζε με αυτό των Ανώτερων Παρθεναγωγείων αλλά ταυτόχρονα είχε εμπλουτιστεί με πρακτικά και οικοκυρικά μαθήματα[5]. Από αυτήν αποφοιτούσαν οι λεγόμενες κολλυβοδασκάλες, που διορίζονταν ως διδασκάλισσες στα δημοτικά σχολεία της περιοχής[6].
Φωτ.1.Εξώφυλλο στο περιοδικό «Ασπίς», έτος Β΄, αφ.43-4, εν Χανίοις 30-10-1911, όπου εικονίζονται ο Επίσκοπος Κισσάμου και Σελίνου Άνθιμος Λελεδάκης και οι μαθήτριες της Πρακτικής Σχολής.
Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλήσαμε από το Μαθητολόγιο, στο Παρθεναγωγείο από το 1916-1932 φοίτησαν 690 κορίτσια. Διαπιστώσαμε επίσης ότι η μεγαλύτερη αύξηση στις εγγραφές παρουσιάζεται την περίοδο του Μικρασιατικού πολέμου (69 μαθήτριες), εποχή κατά την οποία οι Κισαμίτες συμμετείχαν ενεργά στις επιχειρήσεις στη Μ.Ασία[7]. Αξιοσημείωτο είναι μάλιστα ότι μετά το 1923 οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου μειώθηκαν ραγδαία μέχρι και το 1932, οπότε και στη σχολή γράφτηκαν μόλις 7 μαθήτριες, λόγω πιθανόν της οικονομικής και πολιτικής αστάθειας που επικρατούσε στη χώρα εκείνη την εποχή. Παράλληλα σύμφωνα με τις παραπάνω ενδείξεις η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά όσο αφορά στη φοίτηση των κοριτσιών, καθώς η Πρακτική Σχολή υποβαθμίστηκε και η φοίτηση σε αυτήν δεν αποτελούσε εγγύηση πλέον επαγγελματικής διεξόδου για τα κορίτσια, ειδικά των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων[8].
Διάγραμμα 1
Ως προς τη γεωγραφική προέλευση του μαθητικού δυναμικού είναι αξιοσημείωτο ότι οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου προέρχονταν από 67 διαφορετικές περιοχές κυρίως της επαρχίας Κισάμου. Οι περισσότερες από αυτές ως τόπο διαμονής δήλωναν το Καστέλι, τον Κορφαλώνα και τα Καλουδιανά, δηλαδή την πόλη όπου λειτουργούσε το Παρθεναγωγείο (42%) και περιοχές κοντινές σε αυτήν στα ανατολικά της επαρχίας (15,5%), επειδή ίσως εκεί το οδικό δίκτυο ήταν καλύτερο και οι κάτοικοι περισσότεροι, λόγω της γονιμότητας του εδάφους και της μικρότερης απόστασής τους από το Καστέλι και τα Χανιά.[9].
Διάγραμμα 2
Αναφορικά με την κοινωνική προέλευση των μαθητριών του Παρθεναγωγείου, παρατηρήσαμε ότι στο Μαθητολόγιο καταγράφονται 39 διαφορετικά επαγγέλματα από τα οποία ιδιαίτερη εντύπωση μας έκαναν ορισμένα, όπως για π.χ. ο μυλοθρός, ο χαλκεύς, ο μεταπράτης, ο βυρσοδέψης, ο σαγματοποιός κ.α. Προκειμένου να κατανοήσουμε ποιες οικογένειες αποφάσιζαν να στείλουν τα κορίτσια τους στο Παρθεναγωγείο και με ποιο σκοπό, αποφασίσαμε να αναζητήσουμε πληροφορίες για τα παραδοσιακά αυτά επαγγέλματα, πριν τα κατατάξουμε σε κατηγορίες[10]. Έτσι, διαπιστώσαμε ότι οι περισσότερες μαθήτριες προέρχονταν από οικογένειες επαγγελματιών που θα μπορούσαμε να εντάξουμε στην υπό διαμόρφωση τότε αστική τάξη (51%), δηλαδή έμπορους (26%), τεχνίτες/βιοτέχνες (13%) και υπαλλήλους (12%). Τα κορίτσια των γεωργών και εργατών αντιστοιχούσαν μόλις στο 27%, ποσοστό μικρό, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι η κοινωνία της Κισάμου ήταν κυρίως αγροτική[11]. Εντύπωση όμως μας έκανε και ο μεγάλος αριθμός των ορφανών κοριτσιών (12%) που εμφανίζεται ιδιαίτερα αυξημένος μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Σύμφωνα με τα συγκεκριμένα δεδομένα φαίνεται ότι και το Ανώτερο Πρακτικό Παρθεναγωγείο ακολουθώντας τα πρότυπα της εποχής εξυπηρετούσε διπλό ρόλο ως προς τη γυναικεία εκπαίδευση, προσφέροντας στις μαθήτριες τις απαιτούμενες γνώσεις για να γίνουν καλές οικοδέσποινες, αλλά και παράλληλα τη δυνατότητα, ειδικά σε όσες προέρχονταν από τα ασθενέστερα στρώματα, να ασκήσουν το επάγγελμα της δασκάλας[12].
Διάγραμμα 3
ΦΩΤ.2. Ημιγυμνάσιο- Γυμνάσιο Κισάμου[13]
Το 1915-1922 λειτούργησε στο Καστέλλι Ημιγυμνάσιο, το οποίο στεγαζόταν σε διώροφο κτήριο στο κέντρο της πόλης (οικία Γεωργίου Ανυφαντάκη). Το 1923-24 έγινε η μεταστέγαση του Ημιγυμνασίου στο σημερινό κτήριο του 1ου Γυμνασίου. Το συγκεκριμένο οικόπεδο (ιδιοκτησία Καλογρίδηδων) αγοράστηκε με χρήματα που συγκεντρωθήκαν από έρανο με τη μέριμνα του Επισκόπου Άνθιμου Λελεδάκη[14] και ολοκληρώθηκε στη συνέχεια με χορήγηση του δημοσίου. Εκεί το 1926-27 λειτούργησε για πρώτη φορά στο Καστέλι πλήρες εξατάξιο Γυμνάσιο. Την προσπάθεια των κατοίκων της Κισάμου να συστήσουν Γυμνάσιο στο Καστέλι αποτυπώνει το παρακάτω τραγούδι που συντάχθηκε από τον φιλόλογο Κουζινόπουλο Βασίλειο και το τραγουδούσαν οι μαθητές, προκειμένου να συγκεντρώσουν τα απαιτούμενα χρήματα γι’ αυτό το σκοπό:
Γυμνάσιο μας κτίζουνε μέσα εις το Καστέλλι
χίλια να ναι τα χρόνια τους και ευλογημένα όλα.
Εκεί τα λεβεντόπουλα Κισάμου της γενναίας
γράμματα θα μάθουνε πολλά, καλά και παινεμένα.
Πλησίον των γονέων τους θα έχουν προστασία
να μην τα βλάψει ο εχθρός, που στέκει έξω από τη θύρα.
Θα σώσουν την υγεία τους από περιπετείας ,
που βρίσκουν τα κακόμοιρα εις ξένας πολιτείας.
Όποιος δίδει χιλιάρικο εις το Γυμνάσιό μας
χίλια να’ναι τα χρόνια του και ευτυχισμένα όλα
και να του δώσει ο Θεός όλη την ευτυχία
οπού χαρίζει η χάρις Του στους φίλους της Παιδείας[15].
Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλήσαμε από τον Γενικό Έλεγχο, στο Γυμνάσιο από το 1920 ως το 1932 έγιναν 1544 εγγραφές, από τις οποίες 1463 ήταν αγόρια και 96 κορίτσια, που εμφανίζονται το 1925. Το ιδιαίτερα χαμηλό ποσοστό των μαθητριών σε σχέση με αυτό των αγοριών (μόλις 6%) δείχνει ότι οι οικογένειές τους προτιμούσαν να στέλνουν τα κορίτσια στο Παρθεναγωγείο που λειτουργούσε στο Καστέλι την ίδια περίοδο, καθώς η συμφοίτηση δεν ήταν εκείνη την εποχή καθολικά αποδεκτή και η ανώτερη μόρφωση θεωρούνταν περιττή για τα κορίτσια[16].
Διάγραμμα 4
Ως προς τη φοίτηση των αγοριών αντίθετα, διαπιστώσαμε ότι η μεγαλύτερη αύξηση στις εγγραφές παρουσιάζεται μετά το 1926 ως το 1928, οπότε και οι Κισαμίτες φαίνεται να εκδηλώνουν εντονότερο ενδιαφέρον για τη μόρφωση των αγοριών τους. Αξιοσημείωτο είναι μάλιστα ότι μετά το 1929 και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου, οι μαθητές του Γυμνασίου μειώθηκαν αισθητά, προσανατολισμένοι ίσως περισσότερο στην πρακτική κατάρτιση σε σχέση με το παρελθόν[17]. Αντίστοιχα παρατηρούμε ότι και η παρουσία των μαθητριών μειώθηκε στο Γυμνάσιο, χωρίς να σημειώνεται ιδιαίτερη αύξηση στην Πρακτική Σχολή, φαινόμενο ενδεικτικό των επιπτώσεων της διάκρισης της μέσης από την πρακτική εκπαίδευση στα κορίτσια με τη μεταρρύθμιση του 1929[18].
Διάγραμμα 5
Σχετικά με τη γεωγραφική προέλευση των μαθητών και μαθητριών του Γυμνασίου, εντύπωση μας έκανε ότι προέρχονταν από περίπου 143 διαφορετικές περιοχές της επαρχίας Κισάμου και όχι μόνο (αναφέρονται παιδιά από Σμύρνη, Χανιά και Σούδα). Το μεγαλύτερο ποσοστό κατοικούσε στο Καστέλι (36%), ενώ αρκετά μεγαλύτερος σε σχέση με άλλες περιοχές είναι ο αριθμός των εγγεγραμμένων μαθητών από την Ποταμίδα (12%), τον Δραπανιά (11%) και τις Λουσακιές (9%).
Ειδικά όσο αφορά τα κορίτσια που φοίτησαν στο Δημοτικό, περίπου το 63% προέρχονταν κυρίως από το Καστέλι και το 15% από τα γύρω χωριά, χωρίς να ξεχωρίζει κάποιο ιδιαίτερα. Συνολικά ως τόπος διαμονής των μαθητριών δηλωνόταν 23 διαφορετικές περιοχές από τις οποίες οι 9 βρίσκονταν σε απόσταση μικρότερη των 10 χιλιομέτρων από την πόλη λειτουργίας του Γυμνασίου.
Επομένως διαπιστώνουμε ότι ο τόπος διαμονής επηρεάζει περισσότερο τη φοίτηση των κοριτσιών, λόγω αντικειμενικών δυσκολιών[19] αλλά και της καθιερωμένης νοοτροπίας, καθώς δεν τους επιτρεπόταν η απομάκρυνση από την πατρική οικία, ειδικά στην περίπτωση συμφοίτησης στο Γυμνάσιο, εκπαιδευτικό χώρο – πόλο έλξης για νέους της εποχής.
Διάγραμμα 6
Ως προς την κοινωνική προέλευση των μαθητών και μαθητριών του Γυμνασίου στον Γενικό Έλεγχο καταγράφονται 49 διαφορετικά επαγγέλματα, 10 περισσότερα από το Παρθεναγωγείο. Πιο συχνά φαίνεται ότι έστελναν τα παιδιά τους στο Γυμνάσιο οι γεωργοί, οι κτηματίες, οι έμποροι, οι ιερείς και οι υποδηματοποιοί.
Διάγραμμα 7
Διαπιστώσαμε επίσης ότι, σε αντίθεση με το Γυμνάσιο των Χανίων[20], οι μισοί/ές μαθητές/τριες προέρχονταν από οικογένειες αγροτών (50%), ενώ μεγάλο παρουσιάζεται και το ποσοστό των περισσότερο επιφανών οικογενειών της Κισάμου (12%: δηλαδή κτηματίες, δικηγόροι, γιατροί). Ακολουθούν οι έμποροι με 11% και με σημαντική διαφορά οι υπάλληλοι και οι τεχνίτες με 7%. Ο αριθμός επίσης των ορφανών εμφανίζεται ιδιαίτερα μεγάλος, όπως και στο Παρθεναγωγείο (13%).
Λαμβάνοντας υπόψη την επαγγελματική δραστηριότητα των κατοίκων σύμφωνα με την απογραφή του 1928 διαπιστώνουμε ότι οι έμποροι έδειχναν εντονότερο ενδιαφέρον για τη μόρφωση των παιδιών τους, καθώς το ποσοστό φοίτησης τους παρουσιάζεται αναλογικά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό του συνόλου των επαγγελματιών που δραστηριοποιούνταν στον χώρο αυτό[21].
Αντίστοιχα, και οι μαθήτριες του Δημοτικού προέρχονταν στην πλειοψηφία τους από οικογένειες εμπόρων (23%), γεωργών (16%), υπαλλήλων (13%) και τεχνιτών (10%), ενώ σταθερά μεγάλο εμφανίζεται το ποσοστό των ορφανών κοριτσιών (16%). Επίσης διαφαίνεται ότι οι εξέχουσες οικογένειες της τοπικής κοινωνίας απέφευγαν να στείλουν τα κορίτσια τους στο σχολείο αυτό, καθώς μόλις το 4% των μαθητριών ήταν κόρες αξιωματικών, γιατρών ή κτηματιών.
Διάγραμμα 8
Συνοψίζοντας, από τη μελέτη των αρχείων των δυο σχολείων διαπιστώσαμε ότι η ίδρυση τόσο της Πρακτικής Σχολής όσο και του Γυμνασίου αποτελούσε επιτακτικό αίτημα της τοπικής κοινωνίας, που ανεξάρτητα από κομματικές διαφορές υποστηρίχθηκε έμπρακτα από την Εκκλησία και την Κρητική Πολιτεία. Η Πρακτική Σχολή μάλιστα θεωρούνταν μια πρωτοποριακή κίνηση για τα εκπαιδευτικά δεδομένα της εποχής, που όμως στην πράξη απέτρεπε τα κορίτσια από την ανώτερη μόρφωση, ανταποκρινόμενη στα καθιερωμένα κοινωνικά στερεότυπα αναφορικά με τη γυναικεία εκπαίδευση. Αντίστοιχα η μείωση των μαθητών και των μαθητριών στο Γυμνάσιο, ειδικά μετά την μεταρρύθμιση του 1929, υποδηλώνει την αρνητική στάση της Πολιτείας προς την επέκταση της ανώτερης μόρφωσης στην ύπαιθρο, σύμφωνα με τις αρχές του φιλελευθερισμού. Όλες οι παραπάνω εκπαιδευτικές εξελίξεις δεν παραμένουν άμοιρες των πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων, καθώς, ενώ ο πληθυσμός της επαρχίας Κισάμου αυξάνεται, δεν αυξάνονται και τα ποσοστά των απόρων μαθητών (ορφανών, προσφύγων κ.α.), στρεφόμενοι ίσως περισσότερο στην πρακτική κατάρτιση και την εργασία. Παράλληλα η δυναμική παρουσία της υπό διαμόρφωση αστικής τάξης στην εκπαίδευση αντικατοπτρίζει την αυξανόμενη πρόθεση των εκπροσώπων της για κοινωνική ανέλιξη. Πρόκειται για την ανάδειξη θέσεων και προθέσεων αντίρροπων και συχνά αντικρουόμενων που αναδύονται ανάμεσα στα ψυχρά νούμερα και τα στατιστικά δεδομένα, προβληματίζοντας σχετικά με τον ρόλο που καλείται η παιδεία να υπηρετήσει, ειδικά σε περιόδους έντονων κοινωνικών ανακατατάξεων και οικονομικών δυσχερειών.
Σημείωση :
Στην καταγραφή των παραπάνω δεδομένων στο excel και την επεξεργασία της σχετικής βιβλιογραφίας συμμετείχαν στο πλαίσιο μαθητικού συνεδρίου για την Ιστορία της Εκπαίδευσης στην Κρήτη, οι παρακάτω μαθητές της Γ τάξης του 2ου Γυμνασίου το σχολικό έτος 2014-2015, τους οποίους και ευχαριστώ θερμά για τη συνεργασία: Αμπουχάνης Π., Ανουσάκης Α., Αποστολάκης Εμ., Βερυκάκη Β., Βοσδογάνης Π., Γρυμπαουλάκης Ν., Δαρμαράκη Μ., Δαρμαράκης Α., Δασκαλάκη Α., Δραπανιώτης Σ., Ζαζά Μ., Κάντριου Ο., Καστανάκη Ι., Κατσιφαράκης Ι., Κουίν Β., Κοκκινάκη Ι., Κοκκινάκης Β., Κολάρια Ε., Κουρτάκης Σ., Κουτλιάμπας Γ., Λιτσαρδάκης Β., Μαρεντάκης Ι., Μπατιστάκη Τ., Μπρεδάκη Β., Ντίντα Ρ., Ντόντα Α., Παπαδάκη Α., Παπαδάκης Ι., Πατερομιχελάκη Α., Πετράκη Π., Σιμονιάν Σ., Σκαλιδάκη Ε., Σκαράκης Δ., Σπηλιώτης Π., Στεφανάκης Β., Σχοινοπλοκάκης Γ., Σχοινοπλοκάκης Ε., Τερεζάκης Μ., Τζουγανάκης Γ., Τζουγανάκης Μ., Τριανταφυλλάκη Αικ., Τσιομπάνου Α., Τσιχλάκης Κ., Τσούρα Ε., Τσουρουνάκη Μ., Τσουρουπάκη Ε., Χαραλαμπάκη Μ., Ψωματάκης Α., Ψωματάκης Μ..
ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α.ΠΗΓΕΣ
Α.1.Πηγές ανέκδοτες
Μαθητολόγιο Πρακτικής Σχολής Κισάμου 1911-1932
Γενικός Έλεγχος Γυμνασίου 1912-1932
Α.2.Δημοσιευμένες πηγές
Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Διευθυνσις στατιστικής, Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920, εν Αθήναις εκ του εθνικού τυπογραφείου 1921.
Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928, Β έκδοσις, εν Αθήναις εκ του εθνικού τυπογραφείου 1935.
Βασίλειον της Ελλάδος, Επίσημα Πρακτικά της Συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτη του 1911, Γ συνόδου, εν Χανίοις εκ του τυπογραφείου της κυβερνήσεως 1911, Συνεδρίασις ΛΖ, της 12 Φεβρουαρίου 1911,σ.343.
Β.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ανδρουλάκης, Ι., Η εκπαίδευση στην Κρήτη κατά το α΄ τέταρτο του 19ου αιώνα έως και τις αρχές του 20ου αιώνα ( Χριστιανικό και Οθωμανικό εκπ/κό σύστημα), Χανιά, 1990.
Ανδρουλάκης, Ι., Η επαρχία Κισάμου μέσα από την ιστορία της Κρήτης (1125 π.Χ.-1922 μ.Χ), Χανιά 1997.
Αποστολάκη Ε., Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ποταμίδα Κισάμου: μια μικροιστορική προσέγγιση, Μεταπτυχιακή εργασία ειδίκευσης, Ρέθυμνο 2013.
Γούλη, Χ., Η εκπαίδευση κατά την περίοδο του Ελευθέριου Βενιζέλου, http://www.eriande.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio3/praltika%2011/gouli-kafkoula.htm.
Γρηγοράκης Μ., Χανιώτικα παραδοσιακά επαγγέλματα, Χανιά 2006.
Δαφέρμος Α., Παραδοσιακά επαγγέλματα που χάνονται, Εκτύπωση Καλαϊτζάκης Ε.Ε., Ρέθυμνο 2007.
Δελάκη Μ., Η γυναικεία εκπαίδευση στην Κρήτη από τις αρχές του 19ου αιώνα έως την ένωση με το επίσημο Ελληνικό κράτος, Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2008.
Δελάκη Μ., Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις αναφορικά με την εκπαίδευση της Κρήσσας (χριστιανής και μουσουλμάνας) κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) ως πλαίσιο έκφρασης κοινωνικής αδικίας. 5ο Επιστημονικό Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης με θέμα: «Εκπαίδευση και Kοινωνική Δικαιοσύνη» http://www.eriande.elemedu.upatras.gr/index.php?section=985&page706=1, σ.5, σημ.28-30.
Δημαράς Α., «Χαρακτηριστικά αστικού φιλελευθερισμού στα εκπαιδευτικά προγράμματα των κυβερνήσεων του Βενιζέλου», στο Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Μαυρογορδάτος Γ.Θ.-Χατζηιωσήφ Χ.Χ.(επιμ.), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1988.
Ζιώγου –Καραστεργίου Σ., «Η μικτή εκπαίδευση στα δευτεροβάθμια σχολεία στην Ελλάδα: προοπτικές και δημόσιες συζητήσεις από τις αρχές του αιώνα μας μέχρι σήμερα» στο Β.Δεληγιάννη και Σ.Ζιώγου (επιμ.), Εκπαίδευση και φύλο. Ιστορική Διάσταση και Σύγχρονος προβληματισμός, εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη1999.
Ζιώγου –Καραστεργίου Σ., «Η γυναικεία εκπαίδευση στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων του Ελευθέριου Βενιζέλου», στο Η εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελευθέριου Βενιζέλου, Πρακτικά συνεδρίου, Αθήνα, 22-24 Ιανουαρίου 2004, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος κ. Βενιζέλος, Χανιά 2007.
Ηλιού, Μ., Εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμική, Πορεία, Β έκδοση, Αθήνα 1988.
Κασσιμάτης, Π., Ιστορική Επισκόπηση Της Εν Κρήτη Εκπ/σεως – Ιστορία των σχολείων της Κρήτης. Αθήνα 1953.
Κωνσταντουλάκης Γ., Μια ζωή σαν παραμύθι, αυτοέκδοση, Κίσαμος 1995.
Μακράκης Μ., Κρητών παιδεία: Η παιδεία στην τουρκοκρατούμενη και αυτόνομη Κρήτη- Η περιοχή Αρκαλοχωρίου , Καστελλίου και Βιάννου, Ηράκλειο 2013.
Μαμάκης Γ., Μετάβαση και συνέχεια στα εκπαιδευτικά συστήματα των εκτός ορίων του νεοελληνικού κράτους ελληνικών επαρχιών. Από την Ελληνική σχολή στο «εν Νεαπόλει Κρήτης» Ελληνικό Γυμνάσιο κατά την περίοδο της ύστερης τουρκοκρατίας., Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λασιθίου Κ.Ε.Α.ΚΡΗ.ΠΟ. Δήμου Νεάπολης, Νεάπολη 2010.
Μιχελογιαννάκης Σ., Η συμβολή των Χανιωτών στους αγώνες της περιόδου 1912-1922, Άγνωστα κείμενα και μαρτυρίες, Αθήνα 2000.
Μπέλλα Μ., Η εκπαίδευση των γυναικών στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα , http://criticeduc.blogspot.gr/2013/03/19.html
Σκούρα Λ., Ιστορική εξέλιξη και προβληματική του θεσμού της συνεκπαίδευσης των δυο φύλων στα ελληνικά σχολεία (19ος-20ος αιώνας) http://www.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio3/praltika%2011/skoyra.htm
Φουρναράκη, Ε., Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, Ελληνικοί προβληματισμοί (1830-1910). Ένα ανθολόγιο, εκδ. ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987.
Χουρδάκης, Α., «Η εκπαίδευση στην Κρητική Πολιτεία συγκλίσεις και αποκλίσεις προς και από το βασίλειο της Ελλάδος: ιδεολογικές αφετηρίες και προσανατολισμοί στη νομοθεσία» εισήγηση στη διημερίδα Η Κρητική Πολιτεία 1898-1913. Ζητήματα ιστορίας, ΙΛΑΕΚ-Δήμος Χανίων –Πανεπιστήμιο Κρήτης, 1999.
Χουρδάκης Α., «Κρητική Πολιτεία (1898-1913) Επισκόπηση των κυριότερων Εκπαιδευτικών μεταρρυθμιστικών Επεισοδίων», στο Επίκαιρα Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης, Μπουζάκης Σ. (επιμ.), Πάτρα 28-30 Σεπτεμβρίου 2000.
Χουρδάκης, Α., Η Παιδεία Στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913), Αθήνα: Gutenberg , 2002.
Χουρδάκης Α., «Ελευθέριος Βενιζέλος και εκπαίδευση», στο Παιδαγωγική και διδακτική επάρκεια , συλλογή κειμένων, Κ.Γ.Καρράς (επιμ.), Πανεπιστήμιο Κρήτης ΠΤΔΕ-ΚΕΜΕΙΕΔΕ, Ρέθυμνο 2015.
[1] Η Μαρία Ηλιού αναφέρει ότι οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις εκφράζουν μια ιστορική στιγμή και τον συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων αυτή τη στιγμή. Ηλιού, Μ., Εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμική, Πορεία, Β έκδοση, Αθήνα 1988, σ.192.
[2] Χουρδάκης Α., «Ελευθέριος Βενιζέλος και εκπαίδευση», στο Παιδαγωγική και διδακτική επάρκεια , συλλογή κειμένων, επιμέλεια Κ.Γ.Καρράς, Πανεπιστήμιο Κρήτης ΠΤΔΕ-ΚΕΜΕΙΕΔΕ, Ρέθυμνο 2015, σ. 121.
[3] Γκλάβας, Σ., Επισκόπηση της Ιστορίας της εκπαίδευσης στο Νεοελληνικό κράτος, http://www.pi-schools.gr/progr_spoudon_1899_1999/episkopisi.pdf, σ.26-30.
[4] Ανδρουλάκης, Ι., Η εκπαίδευση στην Κρήτη κατά το α΄ τέταρτο του 19ου αιώνα έως και τις αρχές του 20ου αιώνα ( Χριστιανικό και Οθωμανικό εκπ/κό σύστημα), Χανιά, 1990, σ.108.
[5] Δημαράς Α., «Χαρακτηριστικά αστικού φιλελευθερισμού στα εκπαιδευτικά προγράμματα των κυβερνήσεων του Βενιζέλου», στο Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Μαυρογορδάτος Γ.Θ.-Χατζηιωσήφ Χ.Χ.(επιμ.), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1988.
[6] Δελάκη Μ., Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις αναφορικά με την εκπαίδευση της Κρήσσας (χριστιανής και μουσουλμάνας) κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) ως πλαίσιο έκφρασης κοινωνικής αδικίας. 5ο Επιστημονικό Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης με θέμα: «Εκπαίδευση και Kοινωνική Δικαιοσύνη» Δημοσίευση εισηγήσεων http://www.eriande.elemedu.upatras.gr/index.php?section=985&page706=1, σ.5, σημ.28-30.
Βλ. επίσης το σχέδιο νόμου το 1910 στο Χουρδάκης Α., Η Παιδεία στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913). Αθήνα: Gutenberg, 2002, σ.630. Το σχετικό νομοσχέδιο υπογράφτηκε από τους Λιονάκη (φιλοβασιλικό βουλευτή από τα Παπαδιανά) και Μαρκαντωνάκη (φιλοβενιζελικό βουλευτή από τα Τοπόλια) και υποστηριζόταν από το σύνολο των πολιτικών της Κισάμου ανεξάρτητα από την κομματική παράταξη στην οποία ανήκαν . Βασίλειον της Ελλάδος, Επίσημα Πρακτικά της Συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτη του 1911, Γ συνόδου, εν Χανίοις εκ του τυπογραφείου της κυβερνήσεως 1911, Συνεδρίασις ΛΖ, της 12 Φεβρουαρίου 1911, σ.343.
[7] Ανδρουλάκης, Γ., Η επαρχία Κισάμου μέσα από την Ιστορία της Κρήτης (1125π.Χ.-1922μ.Χ.), σ.359-364, Βλ. επίσης Μιχελογιαννάκης Σ., Η συμβολή των Χανιωτών στους αγώνες της περιόδου 1912-1922, Άγνωστα κείμενα και μαρτυρίες, Αθήνα 2000.
[8] Γούλη, Χ., Η εκπαίδευση κατά την περίοδο του Ελευθέριου Βενιζέλου, http://www.eriande.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio3/praltika%2011/gouli-kafkoula.htm σ.7
[9] Οι κάτοικοι περιοχών σε ακτίνα περίπου 10 χιλιομέτρων στα ανατολικά της πρωτεύουσας της επαρχίας Κισάμου εμφανίζονται σταθερά περισσότεροι σε σύγκριση με τους κατοίκους των περιοχών στα δυτικά ή νότια στις απογραφές 1920 και 1928.
[10] Πρβλ ενδεικτικά Γρηγοράκης Μ., Χανιώτικα παραδοσιακά επαγγέλματα, Χανιά 2006 και Δαφέρμος Α., Παραδοσιακά επαγγέλματα που χάνονται, Εκτύπωση Καλαϊτζάκης Ε.Ε., Ρέθυμνο 2007.βλ. επίσης Αποστολάκη Ε., Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ποταμίδα Κισάμου: μια μικροιστορική προσέγγιση, Μεταπτυχιακή εργασία ειδίκευσης Ρέθυμνο 2013, σ.83-86.
[11] Στην απογραφή του 1928 οι γεωργοί στην επαρχία Κισάμου ανέρχονται σε ποσοστό 76%. Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928, Β έκδοσις, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου 1935, σ.194.
[12] Φουρναράκη, Ε., Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, Ελληνικοί προβληματισμοί (1830-1910). Ένα ανθολόγιο, εκδ. ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987, σ.69-72. Μακράκης Μ., Κρητών παιδεία: Η παιδεία στην τουρκοκρατούμενη και αυτόνομη Κρήτη- Η περιοχή Αρκαλοχωρίου , Καστελλίου και Βιάννου, Ηράκλειο 2013, σ.408.
[13]http://sadentrepese.blogspot.com/2012/12/1956.html#ixzz3l59Ax84nhttp://sadentrepese.blogspot.gr/2012/12/1956.html.
[14] Η δαπάνη καλύφθηκε από την ενορία Καστελλίου, τους δήμους Καστελλίου, Ινναχωρίου και Μεσογείων. Από προσφορές απλών ανθρώπων από το Καστέλλι, τα Χανιά, την Αμερική, ακόμη και επισκεπτών του Καστελλίου. Έκανε εκδηλώσεις ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων, για να συγκεντρώσει χρήματα, ενώ κάποιες κυρίες πρόσφεραν και τα κοσμήματά τους για να πουληθούν. Κάποια χρήματα εξοικονομήθηκαν από το μολύβι του μιναρέ που βρισκόταν στον Καλέ. Ήταν αξιοθαύμαστη η διάθεση των απλών ανθρώπων, να προσφέρουν δωρεάν την προσωπική τους εργασία, ενώ άλλοι διέθεταν τα ζώα και τα κάρα τους για τις ανάγκες του έργου. Στη διοικούσα επιτροπή πρόεδρος ήταν ο Κισσάμου και Σελίνου Άνθιμος, ο Θ. Λουκογιαννάκης, αρχιμανδρίτης γραμματέας, και μέλη οι: Κ. Βαρουχάκης, Κ. Μπερντίος, Σ. Πατερομιχελάκης, Δ. Ανουσάκης, Μ. Αρχοντάκης, Ι. Πατερομιχελάκης.
[15] Πληροφορίες σχετικά με την εκπαίδευση των αγοριών στην Κισαμο και τη λειτουργία του Γυμνασίου αντλήσαμε από το βιβλίο του Γεώργιου Κωνσταντουλάκη Μια ζωή σαν παραμύθι, αυτοέκδοση, Κίσαμος 1995, σ.61-61.
[16]Σκούρα Λ., Ιστορική εξέλιξη και προβληματική του θεσμού της συνεκπαίδευσης των δυο φύλων στα ελληνικά σχολεία (19ος-20ος αιώνας), http://www.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio3/praltika%2011/skoyra.htm.
[17] Γκλάβας, Σ., ο.π., σ.32-35.
[18]Πρβλ. Ζιώγου –Καραστεργίου Σ., «Η μικτή εκπαίδευση στα δευτεροβάθμια σχολεία στην Ελλάδα: προοπτικές και δημόσιες συζητήσεις από τις αρχές του αιώνα μας μέχρι σήμερα» στο Β.Δεληγιάννη και Σ.Ζιώγου (επιμ.), Εκπαίδευση και φύλο. Ιστορική Διάσταση και Σύγχρονος προβληματισμός, εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999, σ.198.
[19] Μακράκης Μ., 2013, ο.π.,σ.369-403.
[20] Στο Γυμνάσιο Χανίων την πρώτη θέση κατείχαν οι έμποροι και ακολουθούσαν οι υπάλληλοι και οι ορφανοί. Ανδρουλάκης, Ι., Η εκπαίδευση στην Κρήτη κατά το α΄ τέταρτο του 19ου αιώνα έως και τις αρχές του 20ου αιώνα ( Χριστιανικό και Οθωμανικό εκπ/κό σύστημα), Χανιά, 1990, σ.129
[21] Σύμφωνα με την απογραφή του 1928 ο πληθυσμός της Κισάμου ήταν αγροτικός κατά 76% περίπου, 11% οι βιοτέχνες και 5% οι έμποροι. Βλ. επίσης Μαμάκης Γ., Μετάβαση και συνέχεια στα εκπαιδευτικά συστήματα των εκτός ορίων του νεοελληνικού κράτους ελληνικών επαρχιών. Από την Ελληνική σχολή στο «εν Νεαπόλει Κρήτης» Ελληνικό Γυμνάσιο κατά την περίοδο της ύστερης τουρκοκρατίας., Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λασιθίου Κ.Ε.Α.ΚΡΗ.ΠΟ. Δήμου Νεάπολης, Νεάπολη 2010, σ.196.