ΚΕΙΜΕΝΟ I

 

 Η διαρκής επινόηση του εαυτού

Ο ιδιαίτερα δημοφιλής και στην Ελλάδα Ισραηλινός στοχαστής και συγγραφέας Γιουβάλ-Νοά Χαράρι έδωσε πριν από λίγους μήνες μια πολύ ωραία συνέντευξη στην «Κ» και στον Ηλία Μαγκλίνη (3/12/2019). Προφητικός, όπως αποδεικνύεται στα βιβλία του, με την ευστοχία της σκέψης, της παρατήρησης, την ακρίβεια και διεισδυτικότητα της έκφρασής του. Πριν από λίγες ημέρες μάλιστα δημοσιεύθηκε και ένα κείμενό του στους Financial Times, με τίτλο «Ο κόσμος μετά τον κορωνοϊό», το οποίο συζητήθηκε ευρέως.

Από εκείνη τη συνέντευξη, του Δεκεμβρίου, αντιγράφω ένα εκτενές απόσπασμα: «Γύρω στο 2050, αυτό το παραδοσιακό μοντέλο (σ.σ.: μιας στέρεης ταυτότητας και συγκεκριμένων επαγγελματικών δεξιοτήτων) θα έχει εκλείψει και ο μοναδικός τρόπος για να μπορέσει ο άνθρωπος να παραμείνει στο παιχνίδι θα είναι να συνεχίσει να μαθαίνει διά βίου και να επινοεί εκ νέου τον εαυτό του ξανά και ξανά. Αυτό θα έχει τεράστιες ψυχολογικές δυσκολίες. Η αλλαγή είναι πάντοτε στρεσογόνα και η επινόηση του εαυτού στα 40 σου θα είναι πολύ βαριά για τους περισσότερους. Ακόμα και αν το καταφέρεις, θα μπορέσεις να το ξανακάνεις στα 50 σου; Και ακόμα μία φορά στα 60 σου; Τα περισσότερα από τα υπάρχοντα εκπαιδευτικά συστήματα δεν προετοιμάζουν τους ανθρώπους για μια ρευστή και αγχωτική ζωή. Το πιο σημαντικό στοιχείο με το οποίο πρέπει να διδάσκουμε τα παιδιά μας είναι να χτίζουν την ταυτότητά τους και την προσωπικότητά τους με τέτοιο τρόπο ώστε να υποδέχονται παρά να αντιστέκονται στις μελλοντικές αλλαγές. Στο παρελθόν, η εκπαίδευση έχτιζε ανθρώπινες ταυτότητες με τον τρόπο που χτίζονται τα σπίτια – με βαθιά θεμέλια και στέρεους τοίχους. Τώρα χρειάζεται να χτίζουμε ανθρώπινες ταυτότητες όπως όταν στήνουμε ένα αντίσκηνο, κάτι που μπορείς ανά πάσα στιγμή να ξεστήσεις και να διπλώσεις και μετά να το ξαναστήσεις αλλιώς, κάπου αλλού».

Σκέφτομαι ότι εδώ και λίγο καιρό, αυτές τις εβδομάδες της επιβεβλημένης απομόνωσης, τα σπίτια πρέπει να έχουν γεμίσει «αντίσκηνα». Είναι τέτοια η έκταση αυτής της πανδημίας αβεβαιότητας και ερωτημάτων, που όσο και να θέλουμε να απευθυνθούμε σε επαναλήψεις πεπραγμένων και δεδομένων, η πραγματικότητα της εποχής δεν αφήνει κανένα περιθώριο για επιστροφή. Οι νέοι οδοδείκτες δεν έχουν ακόμη τοποθετηθεί, οι παλιοί έχουν τόσο φθαρεί που πια δεν «διαβάζονται». Ο χρόνος που επιθυμούσαμε, αλλά και την ίδια στιγμή ξορκίζαμε, τώρα προσφέρεται αλλά δεν ξέρουμε και πώς να τον χειριστούμε. Η συνθήκη απαιτεί προετοιμασία για ανασυγκρότηση κυρίως και όχι για αναστοχασμό. Για την ακρίβεια, το πρώτο προϋποθέτει το δεύτερο. Όταν όλοι εργάζονται από το σπίτι και επικοινωνούν μόνο από απόσταση, όταν σχολεία και πανεπιστήμια προσαρμόζονται υποχρεωτικά στη διαδικτυακή εκπαίδευση, ποιος πιστεύει πως την ημέρα που θα ανοίξουμε την πόρτα για να συναντηθούμε με την «κανονικότητα» ο κόσμος εκεί έξω θα είναι αυτός που αφήσαμε; Προφανώς δεν θα είναι διαφορετικοί ούτε οι τόποι ούτε οι άνθρωποι και οι αλλαγές δεν θα επιβληθούν, όλες τουλάχιστον, από τα πρώτα 24ωρα της επανεκκίνησης. Αλλά θα πρόκειται για επανεκκίνηση που θα συμπεριλάβει όσους δεν υστερούν σε περιέργειες μαζί με εκείνους που δεν «αντιστέκονται στις αλλαγές».

Πριν από μερικά χρόνια, καθώς η οικονομική κρίση εξελισσόταν ραγδαία, γράφαμε για την επιτάχυνση των βιωμάτων, για τη φθορά του «παλιού κόσμου», χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε το νέο. Το 2021 έμελλε να αναδείξει τους επιστήμονες, της Υγείας κυρίως, ως τους ανθρώπους από τους οποίους εξαρτάται, χωρίς υπερβολή, το μέλλον του πλανήτη. Να αντιληφθούμε τι σημαίνει «αριστεία» όχι ως πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης με ανέξοδες κορώνες και οργισμένες επισημάνσεις από υπερασπιστές και πολέμιους (οι δεύτεροι φαντάζουν πλέον, το λιγότερο, θλιβερά απολιθώματα), αλλά ως ζήτημα ζωής και θανάτου. Η αριστεία όχι ως μεταφυσικό χάρισμα αλλά ως αφοσίωση και συνέπεια στην «επιστήμη» (με ή χωρίς εισαγωγικά) του καθενός.

Και ίσως αυτή η «δέσμευση» να είναι ένα τρόπος διαρκούς «επινόησης του εαυτού». Ενός εαυτού που αποστρέφεται τις βολικές απαντήσεις, δεν θεωρεί τη ρευστότητα εχθρό της αριστείας, παραδέχεται το λάθος του, αναλαμβάνει την ευθύνη που του αναλογεί, θεωρεί τον διπλανό του συνεπιβάτη στο ταξίδι της ζωής κι όχι βαρίδι από το οποίο πρέπει να απαλλαγεί.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ, 5/4/2020

ΚΕΙΜΕΝΟ II

Οι πλαστές ειδήσεις σ’ έναν κόσμο που στενεύει

Όρεξη να ’χει κανείς, μες στην παραζάλη των ημερών, να μετράει συνωμοσιολογικά σενάρια και φέικ νιουζ με τον κορωνοϊό στο επίκεντρό τους. Αρκεί πρώτα να λάβει τα μέτρα του: γάντια, μάσκα, απολυμαντικά, τα πάντα. Ακριβώς λόγω της απλοϊκότητάς τους, οι πλαστές ειδήσεις και τα σενάρια που «ερμηνεύουν» και τακτοποιούν με πέντε αράδες τον εξουθενωτικά πολύπλοκο κόσμο, διαθέτουν πολύ μεγάλη μεταδοτικότητα – ίση με του νέου κορωνοϊού. Έχουν μάλιστα πιστοποιηθεί από καιρό, με ποικίλες μελέτες, δύο τινά. Πρώτον, ότι όσο πιο κραυγαλέο είναι ένα ψέμα τόσο ελκυστικότερο αποδεικνύεται και τόσο πιο εύκολα γίνεται πιστευτό. Και δεύτερον, η διεισδυτικότητα της κατασκευασμένης είδησης στο ευρύτερο κοινό είναι πολύ μεγαλύτερη από τη διεισδυτικότητα μιας αληθινής είδησης, διαδίδεται δε αστραπιαία, με κύριο μεταφορέα το Ιντερνέτ. Σύμφωνα με προ διετίας μελέτη ερευνητών του ΜΙΤ, όσοι ακολουθούν στα κοινωνικά δίκτυα μια αληθινή είδηση και την αναπαράγουν σπάνια ξεπερνούν τα 1.000 άτομα. Αντίθετα, οι αναπαραγωγοί των ψευδών φημών φτάνουν ακόμα και τις 100.000.

Ο ανορθολογισμός –θεμελιώδες γνώρισμα των συνωμοσιολογιών, κι ας παριστάνουν τις ακραιφνώς ορθολογικές και επιστημονικότροπα αποδεικτικές– δεν έχασε ποτέ τα σκήπτρα του. Σε κάθε χώρα, και σε κάθε κοινωνικό σώμα, υπάρχουν πολλοί που πάσχουν από την προδιάθεση να καταπίνουν αμάσητα τα αδιανόητα που τους σερβίρονται σε ευκολονόητη, αλεσμένη μορφή. Τα ευφάνταστα συνωμοσιολογικά σενάρια γίνονται πολύ πιο πιστευτά αν τα εισάγουν στην αγορά και τα διακινούν όχι τίποτε φαιοκίτρινα φύλλα και πατενταρισμένες συνωμοσιολογικές ιστοσελίδες, αμερικανικές ή ευρωπαϊκές, αλλά πολιτικοί της επιφάνειας ενός Ντόναλντ Τραμπ, κι από κοντά ενός Μπολσονάρου.

Ώσπου ν’ αρχίσει τη φονική δουλειά του ο ιός, τα περισσότερα φέικ νιουζ, πανευρωπαϊκά, αφορούσαν το μεταναστευτικό-προσφυγικό. Δίχως το παραμικρό στοιχείο, μόνο και μόνο για να εξερεθιστεί το κοινό, πρόσφυγες και μετανάστες εμφανίζονταν σαν δράστες εγκλημάτων κάθε είδους και βαρύτητας (φόνοι, βιασμοί, ληστείες, προσβολή των συμβόλων της χριστιανικής Δύσης κ.τ.λ.). Εμείς εδώ μαθαίναμε ταχύτατα ότι στη Φρανκφούρτη «Πακιστανοί βίασαν Γερμανίδα», στη Γερμανία μαθαίνουν ταχύτατα ότι στην Ελλάδα «Αφγανοί έκαψαν στη Μόρια σπίτια με ανθρώπους μέσα» (αυτό διαδόθηκε στις 10 Φεβρουαρίου), όλοι στην Ευρώπη μαθαίνουμε από ιταλικό σάιτ ειδικευμένο στις ανυπόστατες ειδήσεις ότι «σχεδόν το 40% των προσφύγων έχει AIDS», την επομένη ή τη μεθεπομένη τα ψεύδη καταρρίπτονται, όμως έχουν πλέον κατακτήσει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και έχουν αφήσει βαθύ ίχνος στον ψηφιακό κόσμο και στο συλλογικό αίσθημα.

Με τον ιό οι παραπληροφορητές άλλαξαν ειδικότητα. Έγιναν λοιμωξιολόγοι-επιδημιολόγοι. Θα γίνονταν βέβαια κακοηθέστατοι λοιμωξιολόγοι-προσφυγολόγοι, αν ο ιός είχε έρθει στην Ελλάδα από πρόσφυγα, αλλά αυτό, σαν να φρόντισαν τα ουράνια, το αποφύγαμε. Βάλθηκαν λοιπόν να παίζουν χυδαία με τον πόνο των ανθρώπων και τον φόβο τους. Μια γρήγορη επίσκεψη στον αποκαλυπτικό ιστότοπο «hellinika hoaxes» μαρτυρεί για το εύρος της αγυρτείας, αλλά και για το επικίνδυνο της όλης υπόθεσης, δεδομένου ότι ο κομπογιαννιτισμός διαχέεται ακαριαία και αναβαθμίζεται, λόγω και της ανεξέλεγκτης αλληλοτροφοδοσίας των σόσιαλ μίντια και των καθαυτό μίντια. Σε άλλη περίοδο, οι ψεύτικες «οδηγίες επιβίωσης» με αποστολέα το Άγιον Όρος ή το Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς, ή οι διαφημιζόμενες δήθεν μαγικοθεραπευτικές ιδιότητες του «βιομαγνητικού συντονισμού», θα ήταν κακόγουστος αστεϊσμός. Τώρα είναι εφιαλτικός σαδισμός.

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ  ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ  05.04.2020

(διασκευή)

ΚΕΙΜΕΝΟ IIΙ

 

Home cinema

 

Δεν έβγαλε άχνα

Παρακολούθησε την καταστροφή

με τα χέρια λυμένα

τον κορμό σφιχτά δετό

σε κατ΄οίκον προβολή

σαν κούρσα ταχύτητας σε κελί

Μάντεψε πού το πάει νωρίς

Αλλά την είδε ως το τέλος

 

Δεν κοιμόταν, δεν ξυπνούσε

Έπινε πολύ νερό

Συντήρηση σε θερμοκρασία δωματίου

Ο χρόνος διαστέλλονταν χωρίς να ραγίζουν τα υλικά του

Είχε χρόνο μπροστά του

Τριάντα πέντε με σαράντα σύμφωνα με το προσδόκιμο

Με τα μάτια ανοιχτά για να μη χάνει πλάνο

με τα  παιδικά του παιχνίδια κι οδηγίες χρήσεως

διά ενηλίκους

κλινήρης σε οριζόντια και σε κάθετη στάση

με κρύο αίμα ∙

δεν έμπαινε στον κόπο να γυρίσει  τον διακόπτη

της θέρμανσης

 

Περίμενε το χτύπημα (κουδούνι, τηλέφωνο, εγκέλαδο)

Προετοιμαζόταν καθημερινά, αενάως, εξαντλητικά

Για να μπορέσει να αρθρώσει τουλάχιστον να αρθρώσει μια πρόταση

Να μην ψευδίσει, να μην τραυλίσει, να μην

να μη χάσει τη μιλιά του

 

Περίμενε  μια νέα καταστροφή για να φανεί χρήσιμος

Αλέκος Λούντζης

Από το βιβλίο: Προπαγάνδα. Κάποια γράμματα για κάποια πράγματα, εκδ. Γαβριηλίδης, 2015

 

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Α.

1. Να αναφέρετε συνοπτικά τι εννοεί η Μαρία Κατσουνάκη ως διαρκή επινόηση του εαυτού.  (60 λέξεις)

Β.

1. Να χαρακτηρίσετε Σωστό ή Λάθος το περιεχόμενο των παρακάτω φράσεων σύμφωνα με το κείμενο I.

Α. Διαρκής επινόηση του εαυτού κατά τον Γιουβάλ-Νοά Χαράρι σημαίνει δια βίου προσαρμογή του στις κοινωνικές αλλαγές.

Β. Η εκπαίδευση προετοιμάζει τον άνθρωπο ώστε να επιδεικνύει ευελιξία στις αλλαγές του περιβάλλοντός του.

Γ. Ο αναστοχασμός προϋποθέτει ανασυγκρότηση.

Δ. Η επόμενη μέρα μετά τον κορονοϊό θα βρει όλους τους ανθρώπους διαφορετικούς και προετοιμασμένους για αλλαγή ζωής,

Ε. Το 2021 πρόκειται να αναδείξει τους επιστήμονες Υγείας.

2. Στο κείμενο I η αρθρογράφος με αφορμή την επικαιρότητα προβαίνει σε προβλέψεις για το μέλλον. Να ελέγξετε τον βαθμό της βεβαιότητάς της.
3. Να αντικαταστήσετε τις λέξεις που υπογραμμίζονται στο παρακάτω απόσπασμα με συνώνυμές τους.

Σκέφτομαι ότι εδώ και λίγο καιρό, αυτές τις εβδομάδες της επιβεβλημένης απομόνωσης, τα σπίτια πρέπει να έχουν γεμίσει «αντίσκηνα». Είναι τέτοια η έκταση αυτής της πανδημίας αβεβαιότητας και ερωτημάτων, που όσο και να θέλουμε να απευθυνθούμε σε επαναλήψεις πεπραγμένων και δεδομένων, η πραγματικότητα της εποχής δεν αφήνει κανένα περιθώριο για επιστροφή. Οι νέοι οδοδείκτες δεν έχουν ακόμη τοποθετηθεί, οι παλιοί έχουν τόσο φθαρεί που πια δεν «διαβάζονται». Ο χρόνος που επιθυμούσαμε, αλλά και την ίδια στιγμή ξορκίζαμε, τώρα προσφέρεται αλλά δεν ξέρουμε και πώς να τον χειριστούμε.

4. Να ερμηνεύσετε τον ρόλο των εισαγωγικών στο κείμενο.
5. Και στα δύο κείμενα οι αρθρογράφοι αφορμώνται από το ίδιο γεγονός της επικαιρότητας. Να βρείτε σε τι συγκλίνει και σε τι αποκλίνει ο προβληματισμός τους.

Γ. Ποιο ερώτημα θίγει κατά τη γνώμη σας το ποίημα (κείμενο ΙΙΙ);

 

Δ. Σε ένα άρθρο το οποίο θα αναρτήσετε στην προσωπική σας ιστοσελίδα με αφορμή το κείμενο της Μαρίας Κατσουνάκη να αναφερθείτε σε δύο σημαντικότερα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει κατά την γνώμη σας ο άνθρωπος του 21^ου αιώνα και να προτείνετε τρόπους οι οποίοι θα τον ενδυναμώσουν στην προσπάθειά του να τα ξεπεράσει.

 

Α.  (Η απάντηση βρίσκεται στο κείμενο στην 4^η, 5^η και 6^η  παράγραφο)

Ο υπεύθυνος άνθρωπος συνδυάζει την τήρηση των υποχρεώσεών του με τον αλτρουισμό. Συγκεκριμένα, είναι πεπαιδευμένος, με καλή διάθεση προς τον πλησίον που μπορεί να φτάσει έως την αυτοθυσία. Διακρίνεται για την νομιμοφροσύνη του και δεν υποκρίνεται. Εμφορείται από την πίστη σε σταθερές, διαχρονικές αξίες. Επομένως είναι αξιόπιστος για τον συνάνθρωπο και γενικά για το κοινωνικό σύνολο.   (56 λέξεις)

 

Β1

1. Λ. «Καλλιεργείται στους πολίτες με την παιδεία, την εφαρμογή δίκαιων νόμων και την καθημερινή πρακτική στις μεταξύ μας σχέσεις και σε αυτές με το κράτος.»

 

2. Σ. «Αν δεν εκδηλωθεί, έρχεται η αδήριτη ανάγκη και επιβάλλεται. Τότε, όμως, δεν μπορούμε να μιλάμε για ευθύνη, αλλά για συμμόρφωση»

 

3. Λ. «Όμως αυτή η αναταραχή οφείλεται και σε άλλους λόγους: κοντόφθαλμα συμφέροντα ατόμων και ομάδων, υπερφίαλα σχέδια ηγετών και κάθε είδους φανατισμοί συναποτελούν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που δυναμιτίζει τα θεμέλια της κοινωνίας. Ανερμάτιστα προσχήματα, ακατάσχετη απληστία, ασυγκράτητη αφροσύνη οδηγούν σε εκρηκτικές καταστάσεις και βάζουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή και κάποτε, την ίδια τη ζωή των ανθρώπων»

 

4. Σ. «Τότε είναι που η κοινωνία πρέπει να δράσει συλλογικά, οργανωμένα για να διαφυλάξει όσα πέτυχε με κόπο»

 

Β2

1^η παράγραφος: «Η συναίσθηση του χρέους…με τον μανδύα της ευθύνης» με θέμα: Η ευθύνη καλλιεργείται δεν επιβάλλεται.

2^η παράγραφος: «Η πραγματική όμως ευθύνη… στην κοινωνία ολόκληρη» με θέμα: τα χαρακτηριστικά του υπεύθυνου ανθρώπου.

Β3.

Σκοπός του αρθρογράφου είναι να ευαισθητοποιήσει τους αναγνώστες έτσι ώστε να  δράσουν υπεύθυνα ενόψει της εμφάνισης του κορονοϊού έτσι ώστε να προστατεύσουν το κοινωνικό σύνολο. Το κείμενο διακρίνεται από ύφος διδακτικό το οποίο επιτυγχάνεται με τα εξής μέσα:

• αναφορά στην επικαιρότητα που ανησυχεί το σύνολο,
• περιγραφή της ανεύθυνης συμπεριφοράς ορισμένων πολιτών,
• έντονη βεβαιότητα στις θέσεις του αρθρογράφου που επιτυγχάνεται με την χρήση της οριστικής έγκλισης και των προτάσεων κρίσεως,
• μικροπερίοδο κατά το πλείστον λόγο έτσι ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητός,
• χρήση μεταφορικών εκφράσεων όπως: «Οι κοινωνικοί αρμοί γίνονται πιο σφιχτοί και η αλληλεγγύη γίνεται σχεδόν ψηλαφιτή.», «κοντόφθαλμα συμφέροντα», «υπερφίαλα σχέδια ηγετών και κάθε είδους φανατισμοί συναποτελούν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που δυναμιτίζει τα θεμέλια της κοινωνίας.»,  που φορτίζουν συναισθηματικά και παρακινούν τον αναγνώστη
• χρήση του α πληθυντικού προσώπου προκειμένου να αναδειχθεί η έννοια της συλλογικότητας,
• έμμεση αναφορά στην άποψη του Αριστοτέλη (πολιτικό ζώο ο άνθρωπος) ως επίκληση της αυθεντίας της

Β4.

Στο σκίτσο απεικονίζεται μια οικογένεια κατοίκων της πόλης που μετακομίζει στο χωριό προκειμένου να σωθεί  από τον κορονοϊό και την αντίδραση του βοσκού που τους στέλνει στο σπίτι  τους για να τον πολεμήσουν. Το σκίτσο καυτηριάζει την στάση πολλών κατοίκων μεγάλων πόλεων που αψηφώντας  τις συστάσεις των ειδικών ταξίδεψαν στα χωριά και μετέφεραν τον ιό.

Ο σκιτσογράφος γελοιοποιεί τον ατομικισμό και την απουσία κοινωνικής ευθύνης ορισμένων ανθρώπων, οι οποίοι σε δύσκολες καταστάσεις για το σύνολο αντί να δείξουν αλληλέγγυοι προτάσσουν την προσωπική τους ευημερία και απόλαυση αγνοώντας ότι η καταστροφή του συνόλου θα σημάνει και την προσωπική τους καταστροφή.

 

Β5

Να τιμωρήσει τον κάθε παραβάτη του νόμου: να τιμωρήσει τον κερδοσκόπο, τον καταπατητή, τον διαδοσία ψευδών ειδήσεων, τον πονηρό, τον τυχοδιώκτη που είναι έτοιμος να εκμεταλλευτεί τη συγκυρία χρησιμοποιώντας για το δικό του συμφέρον  τον φόβο, την αδυναμία, την ανάγκη, τη φτώχεια των συνανθρώπων του.»

Γ.

Το απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, Η ΠΑΝΟΥΚΛΑ, ένα κείμενο που γράφτηκε μετά την φρικτή εμπειρία του 2^ου παγκόσμιου πόλεμου θέτει το ερώτημα: Ποια είναι η στάση των ανθρώπων όταν έχουν να αντιμετωπίσουν μια συλλογική δυστυχία όπως στη προκειμένη περίπτωση την πανούκλα; Το κείμενο, το οποίο αποτελεί σχόλιο του αφηγητή, φιλοσοφεί πάνω σε αυτό το θέμα. Ο αφηγητής διαπιστώνει ότι οι δυστυχίες στις οποίες πέφτει συχνά οι ανθρωπότητα  δεν γίνονται αποδεκτές από τον άνθρωπο «Και παρόλα αυτά οι πανούκλες και οι πόλεμοι πάντα βρίσκουν τους ανθρώπους το ίδιο απροετοίμαστους.». Κατά τον αφηγητή οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για την διαχείριση του συλλογικού κακού και η ευθύνη τους συνίσταται αρχικά στο να το αποδεχθούν (ο αφηγητής μεταφέρει αυτούσια τα λόγια τους: «Δεν θα διαρκέσει πολύ, είναι πολύ ανόητο») και στη συνέχεια να αποβάλλουν τον εγωκεντρισμό τους και να αναθεωρήσουν την υψηλή αντίληψή τους για τη δύναμη του ανθρώπου «ξεχνούσαν να είναι μετριόφρονες», «θεωρούσαν τους εαυτούς τους ελεύθερους». Ο γιατρός Ριέ,  διαφέρει από τους υπόλοιπους μόνο στο ότι κατάλαβε και ανησύχησε για το μέλλον.

Συμφωνώ ότι κανείς δεν είναι ποτέ ελεύθερος όσο υπάρχουν δυστυχίες, γιατί ως άνθρωπος έχει περισσότερες υποχρεώσεις απέναντι στο σύνολο από πριν. Η μόνη ελευθερία του είναι ίσως η προσωπική του επιλογή, η οποία όμως μπορεί να αναιρεθεί από τον νόμο για το καλό του συνόλου.  (218 λέξεις)

Δ.

ΑΤΟΜΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ

Καθημερινά λόγω της πανδημίας που πλήττει τα περισσότερα κράτη του πλανήτη ακούμε και διαβάζουμε στα μέσα σχετικά με  την ευθύνη του κάθε πολίτη για τον περιορισμό ή τουλάχιστον την επιβράδυνσή της. Παρόλα αυτά δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις ανεύθυνης συμπεριφοράς. Είναι δύσκολο επομένως για ένα άτομο να επιδείξει υπευθυνότητα στις αποφάσεις και στις πράξεις του. Η αρετή αυτή προσιδιάζει σε ξεχωριστές προσωπικότητες και προϋποθέτει παιδεία.
Άτομα με κοινωνική ευθύνη διαθέτουν έντονη και ανώτερη προσωπικότητα.  Χαρακτηριστικά στοιχεία της είναι η αποφασιστικότητα στην αντιμετώπιση δυσμενών καταστάσεων, στην αντίληψη πρωτοβουλιών για την επίλυση κοινών προβλημάτων,  η δικαιοσύνη και η αμεροληψία στις ατομικές, στις κοινωνικές σχέσεις, ώστε να υπάρχει ειρηνική συμβίωση, η οποία απορρέει από τον σεβασμό της προσωπικότητας του άλλου, την επίλυση των αντιθέσεων με το διάλογο και όχι με δογματισμό και φανατισμό. Επομένως υπεύθυνος άνθρωπος είναι αυτός που  αμφισβητεί τα στερεότυπα ενώ πιστεύει  σε ιδανικά, πράγμα που συνεπάγεται την  ευαισθητοποίησή του  απέναντι στα προβλήματα της κοινωνίας, την αυτογνωσία, την γνώση των καθηκόντων και η διεκδίκηση των δικαιωμάτων του.
Η αποτελεσματική ανάπτυξη του συναισθήματος της κοινωνικής ευθύνης είναι συνυφασμένη με το χρόνο έναρξης και τη σπουδαιότητα των παραγόντων. Σπουδαίο παράγοντα καλλιέργειας της κοινωνικής ευθύνης αποτελεί η οικογένεια.  Η συμπεριφορά, ο τρόπος ζωής των γονιών αντανακλά στην προσωπικότητα των παιδιών.  Η ανάληψη πρωτοβουλιών, η ανάληψη ευθυνών, η πληροφόρηση για τα κοινά προβλήματα στην οικογένεια και στον τρόπο αντιμετώπισής τους προετοιμάζουν τα παιδιά σε μια κοινωνική δράση με κύριο χαρακτηριστικό την κοινωνική ευθύνη.
Η δυνατότητα της οικογένειας δεν θα είχε ιδιαίτερο αποτέλεσμα αν δεν συνεχιζόταν και μέσα από τους εκπαιδευτικούς φορείς.  Όταν η λειτουργία του σχολείου στηρίζεται στη συμμετοχή όλων των φορέων και στην αντιμετώπιση από τους εκπαιδευόμενους των προβλημάτων που τους αφορούν, όταν κυρίαρχο στοιχείο των αντιθέσεων αποτελεί ο διάλογος, τότε και με τα νεαρά άτομα ως πολίτες θα συνεχίζουν να ενεργούν με την ίδια υπευθυνότητα στην κοινωνία. Βασική προϋπόθεση της επιτυχίας των προηγούμενων φορέων για την καλλιέργεια της  κοινωνικής ευθύνης αποτελεί η γενικότερη συμπεριφορά των οργάνων του κράτους.  Η διακριτική και σωστή συμπεριφορά των οργάνων από τα ανώτερα ως τα κατώτερα με την ευθύνη εφαρμογής των νόμων και με τη γρήγορη εξυπηρέτηση και λύση των προβλημάτων των πολιτών δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας και ενεργοποιεί την ατομική ανάληψη ευθυνών.

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η συναίσθηση της  ευθύνης  είναι κύρια προϋπόθεση της κοινωνικής αρμονίας. Όμως δεν εμφανίζεται ξαφνικά, ούτε κατά παραγγελία. Καλλιεργείται στους πολίτες με την παιδεία, την εφαρμογή δίκαιων νόμων και την καθημερινή πρακτική στις μεταξύ μας σχέσεις και σε αυτές με το κράτος. (411  λέξεις)

Αγαπημένοι μου μαθητές,

σας προτείνω αυτό το κριτήριο για εξάσκηση.

Περιμένω τις απαντήσεις σας  με ηλεκτρονικό μήνυμα στην διεύθυνση που σας έχω δώσει ή με όποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης είσαστε εξοικειωμένοι (εύκολα θα με βρείτε) ή στην πλατφόρμα που σας έστειλα.

Θα σας δώσω χρόνο  μιας περίπου βδομάδας και μετά θα αναρτήσω τις απαντήσεις.

Καλή αντάμωση!

ΤΡΙΩΡΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ – ΛΟΓΟΤΕΧΙΑΣ (ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗ)

ΚΕΙΜΕΝΟ I

Ατομική και κοινωνική ευθύνη

Η ιστορία του κορονοїού έφερε στην επικαιρότητα τη λέξη «ευθύνη» στην ατομική και στην κοινωνική της εκδοχή. Λοιμωξιολόγοι και δημοσιογράφοι την έχουν εντάξει στο λεξιλόγιό τους, για να αφυπνίσουν το φιλότιμο και την αυτοπειθαρχία – στοιχεία απαραίτητα για να εφαρμοστούν τα μέτρα που παίρνει η κυβέρνηση για να βγούμε με τις μικρότερες απώλειες από αυτή την περιπέτεια.

Παρότι η πλειονότητα του κόσμου φαίνεται να προσαρμόζεται στη νέα αυτή κατάσταση, στις πρώτες ημέρες υπήρξαν φαινόμενα από πολλούς που αψήφησαν την κρισιμότητα των στιγμών. Καταναλωτική επιδρομή στα σουπερμάρκετ, συγχρωτισμός σε κλειστούς και ανοιχτούς χώρους έδειξαν μια ανωριμότητα των συμπολιτών μας που έβαλαν σε κίνδυνο τη ζωή τους, αλλά και τη ζωή των άλλων.

Έγινε με κάθε τρόπο επίκληση στην ατομική ευθύνη για την πιστή εφαρμογή των μέτρων. Η ευθύνη, όμως, δεν εμφανίζεται ξαφνικά, ούτε κατά παραγγελία. Καλλιεργείται στους πολίτες με την παιδεία, την εφαρμογή δίκαιων νόμων και την καθημερινή πρακτική στις μεταξύ μας σχέσεις και σε αυτές με το κράτος.

Η συναίσθηση του χρέους, οι ηθικές αρχές, αλλά και ο σεβασμός και η αγάπη για τον συνάνθρωπο γεννούν την ευθύνη. Είναι ατομική όταν εκπορεύεται από το άτομο και ασκείται από αυτό. Κινούμενο στο πλαίσιο της νομιμότητας έχει διακηρυγμένα δικαιώματα, αλλά έχει δεσμευτεί και με υποχρεώσεις.

Αν δεν εκδηλωθεί, έρχεται η αδήριτη ανάγκη και επιβάλλεται. Τότε, όμως, δεν μπορούμε να μιλάμε για ευθύνη, αλλά για συμμόρφωση. Γέννημα του φόβου και της τιμωρίας, πολλές φορές υποκριτικά, εμφανίζεται με τον μανδύα της ευθύνης. Η πραγματική όμως ευθύνη εκπορεύεται από ανθρώπους καλοπροαίρετους, αυτοθυσιαστικούς, ευαίσθητους πολίτες και καμιά φορά ήρωες. Σε αυτούς τους ανθρώπους δεν έχει θέση η ανυπακοή για την ανυπακοή, η αδιαφορία, η μαγκιά, ο εγωκεντρισμός, η προβολή και η δημοσιότητα λίγων λεπτών.

Προσωπικότητες με σταθερές αναφορές που δεν επηρεάζονται από τους ανέμους των καιρών, με επίγνωση του εφήμερου και του αιώνιου. Εγγύηση για τους συνανθρώπους του που έρχονται σε επαφή μαζί τους, αλλά και στην κοινωνία ολόκληρη.

Στο σημείο ακριβώς αυτό φαίνεται ότι η ατομική ευθύνη δεν είναι και τόσο ατομική, αλλά εμπλέκεται με την κοινωνική, αφού μέσα στην κοινωνία καλλιεργείται, δοκιμάζεται και ασκείται. Την ονομάζουμε κοινωνική, όταν τη συναντούμε σε μεγάλα πληθυσμιακά σύνολα, όταν την προσδοκούμε από το σύνολο της κοινωνίας. Είναι τότε που οι πολλοί δεν συμμορφώνονται, αλλά στοιχίζονται οικειοθελώς πίσω από έναν υψηλό στόχο, έναν ιερό σκοπό. Τότε η επιτυχία των ενεργειών τους και των σχεδίων τους είναι πλέον η βέβαιη.

Οι κοινωνικοί αρμοί γίνονται πιο σφιχτοί και η αλληλεγγύη γίνεται σχεδόν ψηλαφιτή. Το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο διαπερνά τις διαφορετικότητες, ανοίγει τους ορίζοντες της ευαισθησίας και παίρνει τη μορφή μια μεγάλης αγκαλιάς, έτοιμης να κλείσει μέσα της και να βοηθήσει τον πλησίον, αυτόν τον άγνωστο…

Γιατί πλησίον είμαστε και εμείς οι ίδιοι για τους άλλους. Ακατάλυτοι δεσμοί δημιουργήθηκαν από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να ζει σε κοινότητες. Έκανε συμφωνίες, με τους άλλους, έφτιαξε νόμους, καθιέρωσε θεσμούς, ανέπτυξε ήθη και έθιμα και όλα αυτά τα συντήρησε, τα προασπίστηκε, τα διαφύλαξε. Αυτά, όμως, δεν έγιναν άπαξ και τελειώσαμε.

Άλλοτε πάλι τα καταπάτησε, τα αλλοίωσε, τα κακοποίησε. Πολιτικό ζώο ο άνθρωπος έχει και ένστικτα που τον γυρίζουν πίσω. Παρά τις προόδους σε διάφορους τομείς της ζωής του, στα κύτταρά του κρύβονται αισθήματα και αναμνήσεις της πρωτοїστορίας του. Κι όταν έρθουν στην επιφάνεια αναταράσσουν σχετική ηρεμία που επετεύχθη με τόσο κόπο. Το κοινωνικό συμβόλαιο κοντεύει να αχρηστευθεί.

Όμως αυτή η αναταραχή οφείλεται και σε άλλους λόγους: κοντόφθαλμα συμφέροντα ατόμων και ομάδων, υπερφίαλα σχέδια ηγετών και κάθε είδους φανατισμοί συναποτελούν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που δυναμιτίζει τα θεμέλια της κοινωνίας. Ανερμάτιστα προσχήματα, ακατάσχετη απληστία, ασυγκράτητη αφροσύνη οδηγούν σε εκρηκτικές καταστάσεις και βάζουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή και κάποτε, την ίδια τη ζωή των ανθρώπων.

Τότε είναι που η κοινωνία πρέπει να δράσει συλλογικά, οργανωμένα για να διαφυλάξει όσα πέτυχε με κόπο. Να βάλει κάθε κατεργάρη στον πάγκο του: να τιμωρήσει τον κερδοσκόπο, τον καταπατητή, τον διαδοσία ψευδών ειδήσεων, τον πονηρό, τον τυχοδιώκτη που είναι έτοιμος να εκμεταλλευτεί τη συγκυρία κάνοντας εμπόριο τον φόβο, την αδυναμία, την ανάγκη, τη φτώχεια των συνανθρώπων του.

Αυτές τις ημέρες τα είδαμε όλα αυτά στα σουπερμάρκετ, στα φαρμακεία, στον χωρίς προφύλαξη συγχρωτισμό σε πλατείες και παραλίες. Καιρός να συνέλθουμε. Η κοινωνική ευθύνη δεν αγοράζεται ούτε πωλείται είναι αγαθό που αποκτιέται με καθημερινή άσκηση και όχι ευκαιριακά.

Σωτήρης Στεφανόπουλος,  φιλολόγος-συγγραφέας

KEIMENO II

KEIMENO III

ΑΛΜΠΕΡ ΚΑΜΥ Η ΠΑΝΟΥΚΛΑ

Μέσα στο αποκλεισμένο Οράν, η πανούκλα θερίζει ζωές, τα κρεματόρια δουλεύουν μέρα νύχτα, τα τραμ περνούν φορτωμένα νεκρούς. Κι όμως ο κόσμος κυκλοφορεί στους δρόμους, παραδομένος σε μιαν αδιάκοπη αναζήτηση, κι ενώ μερικοί πασχίζουν να ξεπεράσουν τις ενοχές τους, κάποιοι άλλοι βρίσκουν μέσα στον τρόμο και την αγωνία τις μεγάλες φιλίες που θα τους σημαδέψουν…

Ο Αλμπέρ Καμύ, γεννημένος στην Αλγερία το 1913, τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ το 1948 και πέθανε το 1960. Τη μεγάλη του φήμη την οφείλει κυρίως στα δύο του μυθιστορήματα, τον Ξένο (1942) και την Πανούκλα (1947), καθώς και στα φιλοσοφικά έργα του Ο μύθος τον Σισύφου και Ο επαναστατημένος άνθρωπος.

 

 

Οι δυστυχίες, στην πραγματικότητα, είναι μια κοινή υπόθεση, αλλά δύσκολα τις πιστεύει κανείς όταν του πέσουν στο κεφάλι. Υπήρξαν στον κόσμο τόσες πανούκλες όσοι και οι πόλεμοι. Και παρόλα αυτά οι πανούκλες και οι πόλεμοι πάντα βρίσκουν τους ανθρώπους το ίδιο απροετοίμαστους. Ο γιατρός Ριέ ήταν απροετοίμαστος, όπως και οι συμπολίτες μας και έτσι πρέπει να καταλάβουμε τους δισταγμούς τους. Και μ’ αυτόν τον τρόπο επίσης πρέπει να καταλάβουμε ότι μοιράστηκε ανάμεσα στην ανησυχία και την εμπιστοσύνη. Όταν ξεσπάει ένας πόλεμος, οι άνθρωποι λένε: “Δεν θα διαρκέσει πολύ, είναι πολύ ανόητο”. Κι αναμφίβολα ένας πόλεμος είναι σίγουρα πολύ ανόητος, αλλά αυτό δεν τον εμποδίζει να διαρκέσει. Η ανοησία επιμένει πάντα και θα μπορούσε κανείς να το διακρίνει αν δεν σκέφτονταν μόνο τον εαυτό του. Απ’ αυτή την άποψη οι συμπολίτες μας ήταν σαν όλο τον κόσμο, σκέφτονταν τους εαυτούς τους και για να το πούμε κι αλλιώς ήταν ανθρωπιστές: δεν πίστευαν στις δυστυχίες. Η δυστυχία δεν είναι στα μέτρα του ανθρώπου, επομένως λέμε ότι η δυστυχία δεν είναι πραγματική, είναι ένα κακό όνειρο που θα περάσει. Αλλά δεν περνάει πάντα και από κακό όνειρο σε κακό όνειρο, είναι οι άνθρωποι που περνάνε και πρώτα πρώτα οι ανθρωπιστές, γιατί δεν πήραν τις προφυλάξεις τους. Οι συμπολίτες μας δεν ήταν πιο ένοχοι από άλλους, ξεχνούσαν να είναι μετριόφρονες, αυτό είναι όλο και σκέφτονταν ότι όλα είναι ακόμη δυνατά για αυτούς· πράγμα που σήμαινε ότι οι δυστυχίες είναι αδύναμες. Συνέχιζαν να κάνουν επιχειρήσεις, να ετοιμάζουν ταξίδια, και να έχουν γνώμες. Πως θα μπορούσαν να σκεφτούν τη πανούκλα, που καταργεί το μέλλον, τις μετακινήσεις, τις συζητήσεις; Θεωρούσαν τους εαυτούς τους ελεύθερους και κανένας δεν θα είναι ποτέ ελεύθερος, όσο υπάρχουν δυστυχίες.

[…]

Κοιτώντας από το παράθυρο την πόλη που δεν είχε αλλάξει, μόλις τότε άρχισε ο γιατρός να αισθάνεται μέσα του τη γέννηση αυτής της ελαφριάς αηδίας μπροστά στο μέλλον, που ονομάζουμε ανησυχία.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Α. Να αναφέρετε συνοπτικά τα χαρακτηριστικά του υπεύθυνου ανθρώπου σύμφωνα με το κείμενο I.  (60 λέξεις).             Μονάδες 15

Β1.  Να  επαληθεύσετε  ή  να  διαψεύσετε,  σύμφωνα  με  το  κείμενο I,  τις  παρακάτω  προτάσεις γράφοντας στο γραπτό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό ή Λάθος και να στηρίξετε την απάντησή σας σε αντίστοιχα χωρία του κειμένου  I.                                                                                                             Μονάδες 15

1.      Η ατομική ευθύνη είναι ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του ανθρώπου.

2.      Όταν η ατομική ευθύνη επιβάλλεται δεν χαρακτηρίζεται ευθύνη αλλά συμμόρφωση.

3.      Η κοινωνική αναταραχή οφείλεται μόνο στις πρωτόγονες ορμές του ανθρώπου.

4.      Η κοινωνική αρμονία πρέπει να διαφυλαχθεί από αυτούς που την υπονομεύουν με συλλογική δράση.

Β2.  Να επιχειρήσετε μια διαφορετική παραγραφοποίηση στις 4η, 5η και 6η παράγραφο του κειμένουI.                                                     

       Μονάδες 5

Β3. Ποιος είναι ο σκοπός του αρθρογράφου (κειμένο I) και με ποια μέσα τον επιτυγχάνει;                                                     Μονάδες 8

Β4. Πώς κριτικάρει ο σκιτσογράφος (κείμενοII) την στάση των πολιτών σε δύσκολες στιγμές;                                                Μονάδες 7

Β5. «Να βάλει κάθε κατεργάρη στον πάγκο του: να τιμωρήσει τον κερδοσκόπο, τον καταπατητή, τον διαδοσία ψευδών ειδήσεων, τον πονηρό, τον τυχοδιώκτη που είναι έτοιμος να εκμεταλλευτεί τη συγκυρία κάνοντας εμπόριο τον φόβο, την αδυναμία, την ανάγκη, τη φτώχεια των συνανθρώπων του.» : Να μετασχηματίσετε την περίοδο λόγου από το κείμενο I χρησιμοποιώντας την αναφορική λειτουργία της γλώσσας.

        Μονάδες 5

Γ. Ποιο ερώτημα θίγει κατά τη γνώμη σας το απόσπασμα από την Πανούκλα του Καμύ (κείμενο III); Συμφωνείτε  με την άποψη του αφηγητή ότι κανένας δεν είναι ποτέ ελεύθερος όσο υπάρχουν δυστυχίες;

       Μονάδες 15

 

Δ. Ο αρθρογράφος του κειμένου υποστηρίζει: «Η ευθύνη, όμως, δεν εμφανίζεται ξαφνικά, ούτε κατά παραγγελία. Καλλιεργείται στους πολίτες με την παιδεία, την εφαρμογή δίκαιων νόμων και την καθημερινή πρακτική στις μεταξύ μας σχέσεις και σε αυτές με το κράτος.»  Σε ένα άρ­θρο που θα ε­τοι­μά­σετε για τη σχο­λική ε­φη­με­ρίδα να α­να­φερ­θείτε στα στοι­χεία που θε­ω­ρείτε ότι υ­πε­ρι­σχύ­ουν στην προ­σω­πι­κό­τητα ε­νός κοι­νω­νικά υ­πεύ­θυ­νου α­τό­μου, κα­θώς και στους πα­ρά­γον­τες που μπο­ρούν να καλ­λι­ερ­γή­σουν την κοι­νω­νική υ­πευ­θυ­νό­τητα. (350 – 400 λέ­ξεις)

       Μονάδες 30

 

 

 

ΚΕΙΜΕΝΟ I: ΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

«Και γιατί η καταναλωτική εξάρτηση αποτελεί πρόβλημα;» θα  μπορούσε  να  αντιτείνει κάποιος αισιόδοξος αναγνώστης. «Μήπως αυτή η μορφή εξάρτησης δεν είναι πιο «υγιής» και λιγότερο επιβλαβής από την εξάρτηση από τα ναρκωτικά ή από το αλκοόλ;».

Το πρόβλημα είναι ακριβώς ότι το καταναλωτικό σύνδρομο, όταν εκδηλώνεται ως ωνιομανία¹, δεν αποτελεί καθόλου  μια  «αθώα»  ή  «ανώδυνη»  συμπεριφορά.  Τα  άτομα  που  υποφέρουν  από  την καταναλωτική μανία παρουσιάζουν σχεδόν όλα τα τυπικά συμπτώματα των εξαρτημένων από τα ναρκωτικά ατόμων! Για παράδειγμα, όταν δεν μπορούν, συνήθως για οικονομικούς λόγους, να ικανοποιήσουν τις καταναλωτικές τους ανάγκες νιώθουν πραγματικά απαίσια (νευρικότητα, κατάθλιψη, πονοκεφάλους, ναυτία κ.ο.κ.) και συνεπώς τους είναι αδύνατον να λειτουργήσουν ως  «ισορροπημένα»  άτομα  στην  εργασία  ή  στην  οικογένειά  τους.  Εξάλλου,  από  πολλές σχετικές  έρευνες  που  έχουν  γίνει  στην  Ευρώπη  και  την  Αμερική  προκύπτει  ότι  μόνο  η μειονότητα των  μανιακών  καταναλωτών  δεν  παρουσιάζει  και  άλλα  ψυχοσωματικά προβλήματα. Πολύ συχνά, για παράδειγμα, υποφέρουν – ή υπέφεραν κατά το παρελθόν – από ανορεξία  ή  βουλιμία.  Σήμερα  θεωρείται  πλέον  βέβαιο  ότι  η  ψυχαναγκαστική  καταναλωτική μανία (ωνιομανία) συνδέεται άμεσα με τις συχνές κρίσεις πανικού, την αγχώδη συμπεριφορά και την αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων, που συνήθως θεωρούνται τυπικές εκδηλώσεις των ψυχολογικά ασταθών ατόμων.

Συνεπώς,  θα  πρέπει  να  συνειδητοποιήσουμε  ότι  η  ωνιομανία  αποτελεί  έναν  σαφή  και αδιάψευστο δείκτη μιας βαθύτερης ψυχολογικής διαταραχής, ενός υποβόσκοντος, και συνήθως ανομολόγητου, υπαρξιακού προβλήματος που σχετίζεται άμεσα με την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και την κοινωνική μας ταυτότητα. Όταν βρισκόμαστε σε κατάσταση πανικού ή κατάθλιψης, όταν νιώθουμε ευάλωτοι ή ανεπαρκείς, έχουμε την τάση να υποκαθιστούμε τις πραγματικές ανάγκες για ανθρώπινη επαφή και  επικοινωνία με άψυχα υλικά αντικείμενα που δεν μας στενοχωρούν ούτε και μας απογοητεύουν ποτέ.

Ευτυχώς,  υπάρχουν  αρκετά  πειστικά  στοιχεία  και  προσωπικές  εμπειρίες  που  μας βεβαιώνουν  για  το  αντίθετο:  όποτε  υπάρχουν  ικανοποιητικές  και ουσιαστικές ανθρώπινες σχέσεις, οι καταναλωτικές μας τάσεις μειώνονται δραστικά!

Από την άλλη πλευρά, βέβαια, η αδηφάγος αγορά δεν μένει ποτέ με σταυρωμένα τα χέρια. Επειδή  γνωρίζει  ότι  η  ύπαρξη  και  η αναπαραγωγή της  εξαρτώνται  από  τους  απάνθρωπους ρυθμούς κατανάλωσης που έχει επιβάλει, χρησιμοποιεί όλα τα μέσα και τις διαθέσιμες γνώσεις για  να  εκμεταλλευτεί  στο  έπακρο  τους  ψυχολογικούς  μηχανισμούς  και  κυρίως  τη  διαρκή «κρίση ταυτότητας» που η ίδια δημιουργεί στους καταναλωτές με τα άπιαστα διαφημιστικά πρότυπα που προβάλλει.

Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ποιες συνέπειες έχει η επιλογή των κοινωνιών μας να μην παράγουν πλέον «αγαθά» αλλά μόνο καταναλωτές. Οι σημερινοί «ωνιομανείς» είναι τα θύματα μιας κοινωνίας που μετέτρεψε τη χαρά της απόκτησης αγαθών σε ανούσια και αποβλακωτική καταναλωτική εξάρτηση. Υπό αυτή ακριβώς την έννοια, η καταναλωτική απληστία θα πρέπει να θεωρείται σήμερα το «όπιο του λαού». Και οι σημερινοί ωνιομανείς να αντιμετωπίζονται ως ασθενείς, όπως οι οπιομανείς.

Σπύρος Μανουσέλης, εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 19/7/2008

 

1. ωνιομανία = μανία αγοράς / κατανάλωσης αγαθών.

 

ΚΕΙΜΕΝΟ II: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

                                    Γεννήθηκα για να ‘χω τόσα

ΓΎΜΝΟΣ, ΙΟΥΛΙΟ ΜΗΝΑ, το καταμεσήμερο. Σ’ ένα
στενό κρεβάτι, ανάμεσα σε δυο σεντόνια χοντρά,
ντρίλινα¹, με το μάγουλο πάνω στο μπράτσο μου
που το γλείφω και γεύομαι την αρμύρα του.
Κοιτάζω τον ασβέστη αντίκρυ στον τοίχο της
μικρής μου κάμαρας. Λίγο πιο ψηλά το ταβάνι με τα
δοκάρια. Πιο χαμηλά την κασέλα όπου έχω
αποθέσει όλα μου τα υπάρχοντα: δυο παντελόνια,
τέσσερα πουκάμισα, κάτι ασπρόρουχα. Δίπλα, η
καρέκλα με την πελώρια ψάθα. Χάμου, στ’ άσπρα
και μαύρα πλακάκια, τα δυο μου σάνταλα.
Έχω στο πλάι μου κι ένα βιβλίο.
Γεννήθηκα για να ‘χω τόσα. Δεν μου λέει τίποτε να
παραδοξολογώ². Από το ελάχιστο φτάνεις πιο
σύντομα οπουδήποτε. Μόνο που ‘ναι πιο δύσκολο.
Κι από το κορίτσι που αγαπάς επίσης φτάνεις, αλλά
θέλει να ξέρεις να τ’ αγγίξεις οπόταν η φύση σού
υπακούει. Κι από τη φύση – αλλά θέλει να ξέρεις να
της αφαιρέσεις την αγκίδα³ της.

Οδυσσέας Ελύτης
Από τη συλλογή του
«Ο μικρός Ναυτίλος»

1. ντρίλινα: από χοντρό βαμβακερό ύφασμα
2. παραδοξολογώ: είμαι ματαιόδοξος
3. αγκίδα: αγκάθι, ό τι προκαλεί ερεθισμό

 

      ΘΕΜΑ Α

  Να αναφέρετε συνοπτικά τους λόγους στους οποίους σύμφωνα με τον Σπύρο Μανουσέλη  οφείλεται η καταναλωτική μανία.  (50-60 λέξεις).                                                Μονάδες 15

      ΘΕΜΑ Β

Β1. Να  επαληθεύσετε  ή  να  διαψεύσετε,  σύμφωνα  με  το  κείμενο,  τις  παρακάτω  προτάσεις γράφοντας στο γραπτό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό ή Λάθος και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με χωρία του κειμένου.

Μονάδες 15

 

α)Η καταναλωτική εξάρτηση έχει αντίκτυπο και στη σχέση του ατόμου με την οικογένειά του.

β)Η   «ωνιομανία»   λειτουργεί   ως   ψυχολογικός   μηχανισμός   υποκατάστασης συναισθημάτων.

γ)Η  καταναλωτική  βουλιμία  δεν  επηρεάζεται  από  την  ποιότητα  των  ανθρώπινων  σχέσεων.

δ)Η  διαφήμιση  χρησιμοποιείται  ως  μέσο  για  να  οδηγηθεί  ο  άνθρωπος  στην υπερκατάναλωση.

ε)Η σύγχρονη κοινωνία δεν παράγει καταναλωτές αλλά αγαθά.

 

Β2.Να υποδείξετε δύο από τους τρόπους με τους οποίους αναπτύσσεται η δεύτερη παράγραφος του κειμένου (Το πρόβλημα… ασταθών ατόμων»).                                  Μονάδες 4

 

Β3. Ο αρθρογράφος του κειμένου I διατυπώνει τον ισχυρισμό ότι η καταναλωτική εξάρτηση αποτελεί πρόβλημα. Να εντοπίσετε δύο τρόπους με τους οποίους επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του.

Μονάδες 6

Β4. Επειδή  γνωρίζει , για  να  εκμεταλλευτεί : να μετατρέψετε τα ρηματικά σύνολα σε ονοματικά  έτσι ώστε να μην αλλοιώνεται το νόημα της περιόδου. (κείμενο I, 5^η παράγραφος)

Μονάδες 5

Β5. α. Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική στο απόσπασμα που ακολουθεί: «Οι σημερινοί ωνιομανείς είναι τα θύματα μιας κοινωνίας που μετέτρεψε τη χαρά της απόκτησης αγαθών σε ανούσια και αποβλακωτική καταναλωτική εξάρτηση». Μονάδες 6

β. Γιατί ο συγγραφέας επέλεξε την ενεργητική σύνταξη;                                    Μονάδες 4

 

ΘΕΜΑ Γ

 

Να σχολιάσετε εκείνο το θέμα, από όσα θέτει  το ποίημα, που κρίνετε πιο σημαντικό σύμφωνα με τα κύρια στοιχεία της μορφής του.                                                         Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Δ

Λαμβάνοντας υπόψη τη θέση του αρθρογράφου στο κείμενο αναφοράς Ι και την στάση ζωής που προβάλλει το κείμενο II, καλείστε να τοποθετηθείτε στο εξής ερώτημα: Θεωρείτε ότι  η καταναλωτική εξάρτηση  αποτελεί πρόβλημα και πώς μπορεί ο άνθρωπος να αντισταθεί σε αυτή; Να  καταγράψετε την απάντησή σας σε μια εισήγηση την οποία θα εκφωνήσετε σε ημερίδα που διοργανώνει το σχολείο σας, με θέμα «Καταναλωτισμός και Εκπαίδευση»     Όριο λέξεων: 350 λέξεις

       Μονάδες 30

ΚΕΙΜΕΝΟ I: « Η φυσιογνωμία του δασκάλου», Ευάγγελος Παπανούτσος

[…] Το δεύτερο που ζnτούμε  από το δάσκαλο είναι: στις σχέσεις του με το μαθητή σ’ ένα στόχο
βλέπει πάντοτε σταθερά – πώς να αχρnστέψει τον εαυτό του. Ξέρετε άλλο επάγγελμα που
αποκλειστική επιδίωξή του έχει να αχρηστεύει τις υπηρεσίες του; Ο νους μας πηγαίνει στο ιατρικό· όταν μας θεραπεύσει, ο γιατρός παύει να μας είναι χρήσιμος. Αν όμως καλοεξετάσουμε τα πράγματα, δεν θα εξαιρέσουμε ούτε το γιατρό, γιατί και το σώμα που υπερνίκησε μια νόσο φθείρεται διαρκώς με την ηλικία και έχει πάντοτε την ανάγκη του γιατρού. Με το δάσκαλο συμβαίνει το αντίθετο. Επιτυχημένος είναι εκείνος ο δάσκαλος που έκανε με το έργο του τόσο ώριμο το μαθητή του, ώστε εκείνος να μην τον χρειάζεται πια. Αυτό είναι το μεγάλο  κατόρθωμα, ο θρίαμβος του δασκάλου: να κάνει τον νέο άνθρωπο σε τέτοιο βαθμό αυθύπαρκτο και ανεξάρτητο -στον τρόπο που μεθοδεύει τις παρατηρήσεις και τις σκέψεις του, που κάνει τις εκτιμήσεις του, που καταρτίζει το πρόγραμμα της δράσης του, που βλέπει και σηµασιολογεί τον κόσμο  και τη ζωή-, ώστε να µην έχει πλέον ανάγκη από τη χειραγώγηση κανενός άλλου, ούτε φυσικά του δασκάλου του. Πώς γίνεται όμως αυτός ο διανοητικός και ηθικός απογαλακτισµός; Πρώτα πρέπει να τον θελήσει και να τον επιδιώξει ο δάσκαλος, πράγμα πολύ σπάνιο, άμα συλλογιστεί κανείς πόσο εγωιστής και ματαιόδοξος, δεσποτικός και αδιάλλακτος γίνεται ο άνθρωπος όταν συμπεριφέρεται προς τους άλλους από «θέσιν ισχύος». Και έπειτα πρέπει να μπορεί να τον επιτύχει, γιατί πολύ λίγοι είναι ικανοί για ένα τέτοιο λεπτό και δύσκολο έργο. Κλασικό και απαράμιλλο  υπόδειγμα δασκάλου απ’ αυτή την άποψη θα παραμείνει ο αρχαίος Σωκράτης (όπως µας τον παρουσιάζουν τα κείμενα των μαθητών του, του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα). Αυτός -έλεγε στους νέους που ζητούσαν τα φώτα του- δεν ξέρει τίποτα και όπως η μητέρα του, η Φαιναρέτη η µαμή, ξεγεννούσε τις επίτοκες μητέρες, δεν γεννούσε τα παιδιά που έφερνε στον κόσμο, το µόνο που μπορούσε κι εκείνος να τους προσφέρει είναι να τους παρασταθεί στον πνευματικό τοκετό, για να γεννήσουν υγιείς ιδέες, όχι ανάπηρα πλάσματα. Η  «μαιευτική» είναι λοιπόν η μέθοδος και η τέχνη του αληθινού δασκάλου· με αυτήν ό,τι μαθαίνει ο νέος είναι δική του κατάκτηση, όχι ξένη εισφορά. Κάτι περισσότερο: µε αυτή μαθαίνει το «πώς να μαθαίνει», μόνος και αυτοδύναμος. Το πώς επομένως θα πάψει να χρειάζεται το δάσκαλο.

Ευάγγελος Π. Παπανούτσος, Οι δρόμοι της ζωής, εκδ. Νόηση
(απόσπασµα)

ΚΕΙΜΕΝΟ II:

Σκοπός της διδασκαλίας δεν είναι να καταστήσει τον μαθητή μικρό επιστήμονα, αλλά να τον συνδράμει να γίνει ελεύθερος άνθρωπος.

Χρίστος  Τσολάκης

 

 

ΚΕΙΜΕΝΟ III:  ΧΟΡΕΥΟΥΝ ΟΙ ΕΛΕΦΑΝΤΕΣ, Σοφίας Νικολαϊδου

Στο μυθιστόρημα της Σοφίας Νικολαϊδου ένας μαθητής αρνείται να δώσει Πανελλαδικές. Ο αγαπημένος του καθηγητής του αναθέτει να εξερευνήσει μια παλιά υπόθεση, πράγμα που θα φέρει πολλές ανατροπές στη ζωή και στις αποφάσεις του μαθητή.

 

 

Μου άρεσε το σχολείο. Τα καλοκαίρια που έκλεινε πέθαινα απ’ τη βαρεµάρα. Κυνηγούσα βατράχια, µάζευα µυρµήγκια, έτρεχα µε το ποδήλατο στην κατηφόρα της Τορώνης. Έσκιζα τα γόνατα στα τριβόλια, έκανα βαρελάκια στον βυθό της θάλασσας, μάζευα σκουλήκια στην άµµο. Υποχρεωτικό σιωπητήριο το µεσηµέρι στο δωµάτιό µου. Δεκάδες πίστες στον υπολογιστή, ντάνες τα µίκυ µάους, Ακούγεται τέλειο, ε;  Κανείς δεν το αντέχει για ογδόντα έξι µέρες. Η µαµά µε προετοίµαζε τα απογεύµατα για την επόµενη τάξη. Γκρίνιαζα, όµως το διάβασµα µε έσωζε.

Δεν ξέρω πότε στράβωσε το πράγµα. Η µαµά τα φορτώνει όλα στην Κίτσιου, µια µουλαροκατσίκα  φιλόλογο που είχαμε στη Β’ Λυκείου. Γέµιζε µε κοκκινιές τα τετράδια µου.
Αυτά πιστεύεις λοιπόν; σηµείωνε στα περιθώρια, έξαλλη µε τις απόψεις µου. Δεν θα προκόψει, αν συνεχίσει έτσι, της ξέφυγε µια φορά, που η µαµά πήγε να τη δει. Το γραπτό µου έπασχε από έλλειψη οργάνωσης κι αντιδραστική ειρωνεία, σχολίασε. Τα µυαλά της και µια λίρα, δήλωσε έξω φρενών η µαµά, που ήταν συνάδελφος και φρόντιζε να κρατά τις ισορροπίες, αλλά µε την Κίτσιου έφτασε στην αναφορά. Γιατί το είκοσι των προηγούµενων χρόνων έγινε δεκαεφτά, µετά δεκάξι και υπήρχε κίνδυνος για τα χειρότερα. Ξέρω το παιδί µου, επέµεινε η µαµά στη σύµβουλο των φιλολόγων, δεν είναι δυνατόν να είναι τόσο χαµηλές οι επιδόσεις του. Εκείνη όµως αδύνατον να επέµβει. Μόλις κλείσει η πόρτα, ο δάσκαλος είναι βασιλιάς στο τµήµα του. Όφειλε να το ξέρει η µαµά.

Δεν νοµίζω ότι έφταιγε η Κίτσιου. Απλώς µια µέρα το σχολείο έγινε αφόρητο.

Έσφιξα τα δόντια. Αν περνούσε από το χέρι µου, θα το σταµάταγα πριν από το απολυτήριο. Κράµπες στα πόδια, σουβλιές στο στοµάχι. Απανωτές γαστρεντερίτιδες, πυρετοί. Και πόνος. Χειροβοµβίδες έσκαγαν στο στοµάχι µου. Ένα βράδυ η µαµά µε έχωσε σε ένα ταξί, µε πήγε άρον άρον στο Ιπποκράτειο. Ο γιατρός χαµογέλασε.

– Νεύρωση, διέγνωσε. […]

Ζούσα στο δωµάτιό µου. Όλοι µου φαίνονταν βλαµµένοι. Μου γύρισε η βίδα, πώς το λένε.

[…]

Εγώ ξέρω πώς αν χρειαστεί να ξαναδώσω στη ζωή µου εξετάσεις, θα πεθάνω.

 

Ο Σουκ  µου ενεχείρισε κατάλογο µε θέµατα προς επιλογή. Έχει τον τρόπο του µε τις λέξεις . Ποτέ δεν δίνει απλώς  ένα τετράδιο, πάντα το εγχειρίζει. Τον πρώτο καιρό που µας δίδασκε στην Α’ Γυµνασίου, νόµιζα πως ήτανε ψηλός; πανύψηλος. Πέρασαν µήνες για να καταλάβω πως έχει αυτό που λέμε µέτριο ανάστηµα. Όμως στην τάξη άλλαζε, έπαιρνε ύψος,  γέµιζε την αίθουσα. Μια φορά άνοιξε διάπλατα τα χέρια. Φορούσε θυµάµαι µαύρα, τη στολή, όπως ψιθυρίζαµε μεταξύ µας, γιατί τα ρούχα του έµοιαζαν χειµώνα καλοκαίρι τα ίδια. Κι έτσι όπως άνοιξε τα χέρια, έµοιαζε αετός που ορμούσε στη µεριά µας. Λουφάξαµε στα πρώτα θρανία. Ο Σουκ εξήγησε τον αττικό αναδιπλασιασµό κι έκλεισε απότομα με τα φτερά του. Ένα ολόκληρο τμήμα θυμάται το ακήκοα από τότε.

Ο Σουκ έµαθε στην τάξη µου τι θα πει βιβλίο αναφοράς. Αγόρασε, µε τα λεφτά του όπως µας είπε ο γυµναστής αργότερα κουνώντας το κεφάλι του για τη βλακεία του φιλόλογου, ράφια. Τα βίδωσε στον τοίχο πλάι στον πίνακα ένα µεσηµέρι µετά το σχόλασµα.

– Θα τοποθετήσετε εδώ τα σχολικά λεξικά, τη γραµµατική, το συντακτικό και τις γραµµατολογίες, µας ανακοίνωσε την επόµενη µέρα.

Δεν δώσαµε σηµασία στην αρχή. Όμως ο Σουκ είχε σχέδιο. Τα βιβλία αναφοράς έµεναν στο σχολείο και χρησιµοποιούνταν καθηµερινά. Τόνοι ασκήσεων. Οι γονείς ήταν πανευτυχείς. Ο Σουκ είχε κερδίσει την εµπιστοσύνη τους. […]

Στα χρόνια που ακολούθησαν, ανέλαβαν το τµήµα άλλοι φιλόλογοι. Καλοί, κακοί, µέτριοι, κανένας σαν τον Σουκ. Χαµογελούσαν πιο συχνά. Μας έβαζαν λιγότερες ασκήσεις. Όμως ο Σουκ µάς έφτιαξε µυαλό, ακόµα κι εκείνοι που δεν µπορούσαν να το πουν, το καταλάβαιναν. Μόνο αυτός λάµβανε δικαιωματικά την προσφώνηση, κύριε, όπου κι αν τον βλέπαμε. Με τους υπόλοιπους  αλλάζαµε πεζοδρόµιο ή χαιρετούσαµε με µουγκρητά.

Κι ας ήτανε τσιγκούνης -ο ίδιος έλεγε δίκαιος- στους βαθμούς. Κι ας άφηνε ανεξεταστέους µε το τσουβάλι.

-Χρειάζεται προσπάθεια για να µείνετε, όµως ορισµένοι δεν το βάζουν κάτω, προειδοποιούσε.

Και τώρα, να µαστε ξανά µαζί στη Γ Λυκείου, να του ρίχνω είκοσι πόντους και πάλι να µη νιώθω ψηλότερος;

• Γεωργίου, σου εγχειρίζω τον κατάλογο µε τα θέµατα των εργασιών. Όταν είσαι έτοιµος µου ανακοινώνεις την επιλογή σου.
• Είµαι παιδί, κύριε. Θα προτιµούσα να διαλέξετε εσείς, τόλμησα να προτείνω.
• Δεν είσαι παιδί, είσαι γάιδαρος. Και κοίτα να διαλέξεις ως την Τετάρτη.

Ο Σουκ δεν µασούσε τα λόγια του. Δεν µας χτυπούσε φιλικά στην πλάτη, δεν µας καθησύχαζε. Τουλάχιστον ήξερες με ποιον είχες να κάνεις.

 

 

      ΘΕΜΑ Α

Να αναφέρετε συνοπτικά τις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για τον Παπανούτσο (ΚΕΙΜΕΝΟ I), για να κάνει ο δάσκαλος « τόσο  ώριμο το μαθητή του, ώστε εκείνος να μην τον χρειάζεται πια» (30 λέξεις)                                                                                                                                                                  Μονάδες 10

 

ΘΕΜΑ Β

1. Αφού διαβάσετε και την άποψη του καθηγητή Χρίστου Τσολάκη (ΚΕΙΜΕΝΟII), να βρείτε αν αυτή συµφωνεί µε την άποψη που υποστηρίζει στο κείµενό του ο Ευάγγελος Παπανούτσος και να αιτιολογήσετε την απάvτησή  σας.                                                                                                                             Μονάδες 15
2. Ο Παπανούτσος (ΚΕΙΜΕΝΟ I) χρησιμοποιεί στο τέλος του κειμένου ένα παράδειγμα. Ποιος είναι ο ρόλος του στην τεκμηρίωση του ισχυρισμού του;                                                                                                                                                                                                                                                                               Μονάδες 15
3. α. Να χωρίσετε το ΚΕΙΜΕΝΟ I σε παραγράφους και να αιτιολογήσετε τον χωρισμό που επιλέξατε.                                                                             Μονάδες 5       β. «Ξέρετε άλλο επάγγελμα που αποκλειστική επιδίωξή του έχει να αχρηστεύει τις υπηρεσίες του;»: Να αναφερθείτε στο ρόλο του ερωτήματος στο ύφος και το περιεχόμενο του ΚΕΙΜΕΝΟΥ I.                                                                                                                                                                                            Μονάδες 5

γ.  µεθοδεύει, χειραγώγnσn, απoγαλακτισµός, δεσπoτικός, απαράµιλλο: Λαµβάνοντας υπόψη τα συµφραζόµενα του κειµένου, να γράψετε ένα συνώνυµο για καθεµία από τις παραπάνω λέξεις.                                                                                                                                                                                                           Μονάδες 5

ΘΕΜΑ Γ

Στο ΚΕΙΜΕΝΟ III σκιαγραφείται στο πρόσωπο του Σουκ ο τύπος ενός καθηγητή, φιλόλογου. Με βάση τους κειμενικούς δείκτες να εντοπίσετε ποια είναι η άποψη του αφηγητή για αυτόν. Πώς κρίνετε τον τύπο του καθηγητή που αντιπροσωπεύει ο Σουκ; (έως 150 λέξεις)

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Δ

Επιχειρηματολογικό κείμενο:      Επιστολή

Πομπός: τελειόφοιτος Λυκείου

Αποδέκτης: ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας

Θέμα:        αξιοποιώντας τις πληροφορίες των κειμένων που σας δίνονται να αναφέρετε τα προσόντα που θα πρέπει κατά τη γνώμη σας να διαθέτει ένας εκπαιδευτικός, για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις και στις ανάγκες ενός σύγχρονου μαθητή. (300- 350 λέξεις)                                                       Μονάδες 30

Α. ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Πλάτωνος Πρωταγόρας 321Β6-322Α

Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα· λοιπὸν δὴ ἀκόσμητον ἔτι αὐτῷ ἦν τὸ ἀνθρώπων γένος, καὶ ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο. Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ἔρχεται Προμηθεὺς ἐπισκεψόμενος τὴν νομήν, καὶ ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον· ἤδη δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς. Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεὺς ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι, κλέπτει Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί—ἀμήχανον γὰρ ἦν ἄνευ πυρὸς αὐτὴν κτητήν τῳ ἢ χρησίμην γενέσθαι—καὶ οὕτω δὴ δωρεῖται ἀνθρώπῳ. Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν ἄνθρωπος ταύτῃ ἔσχεν, τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν· ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί. Τῷ δὲ Προμηθεῖ εἰς μὲν τὴν ἀκρόπολιν τὴν τοῦ Διὸς οἴκησιν οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν—πρὸς δὲ καὶ αἱ Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν—εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην, λαθὼν εἰσέρχεται, καὶ κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς δίδωσιν ἀνθρώπῳ, καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται, Προμηθέα δὲ δι’ Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

i. α.  Ποιο ήταν το λάθος του Επιμηθέα κατά την διανομή των δυνάμεων;

  β. Γιατί ο Προμηθέας κλέβει την «έντεχνον σοφίαν» μαζί με τη φωτιά;  

μονάδες 10                                                                                                                                  

ii. 1. Στον μύθο αναφέρονται αορίστως τα «δώρα» του Επιμηθέα, πριν τα μοιράσει στους ζωικούς οργανισμούς, ενώ η έντεχνος σοφία, το πυρ και η πολιτική αρετή τοποθετούνται στην κατοικία των θεών, της Αθηνάς, του Ηφαίστου και του Δία αντίστοιχα. Να σχολιάσετε τη διαφορά αυτή στον τρόπο παρουσίασης των «δώρων» του Επιμηθέα και του Προμηθέα στον μύθο.                                     

μονάδες 10

2. Γιατί  χρησιμοποιεί  ο Πρωταγόρας το μύθο ως επιχείρημα για την απόδειξη της άποψής του, μολονότι ως σοφιστής είχε διακηρύξει ότι ήταν αγνωστικιστής;                                                                                                        μονάδες 10

iii.  «Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα·»: Αφού επισημάνετε στην περίοδο το σχήμα λόγου (2) και προσδιορίσετε τη σημασία του (3), να αποφανθείτε για την ορθότητα ή μη του χαρακτηρισμού του Επιμηθέα (5)

μονάδες 10

iv. Να αναζητήσετε στο απόσπασμα μία λέξη ομόρριζη για καθεμία από τις ακόλουθες:

λήθαργος, επίσκοπος, ιδέα, πολιούχος, ετυμολογία, ενδεής, αγενής, άτεχνος, ανέκδοτος, εισιτήριο                                                                                                           μονάδες 10

v.  Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται, νομίζετε, στην έντεχνη σοφία;(5) Στο κείμενο από μετάφραση που ακολουθεί ο Πλάτωνας επιχειρεί  μια διαίρεση των τεχνών. Ποια είναι αυτή;(5)                                     

 μονάδες 10

Πλάτωνος Σοφιστής 219 c–e, μετάφραση Δημήτρης Γληνός

ΞΕΝΟΣ: Εμπρός λοιπόν ας αρχίσουμε να τον εξετάζουμε από τούτο δω  το σημείο. Για πες μου, σε παρακαλώ . Θα τον πάρουμε τον ψαρά για τεχνίτη η για  άτεχνο, πού έχει κάποιαν άλλην επιδεξιότητα ;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ: Σίγουρα δεν μπορούμε να τον  πάρουμε για  άτεχνο.

 ΞΕ.  Όλες όμως απάνω κάτω οι τέχνες ανάγονται σε δύο είδη

ΘΕΑΙ. Πώς

ΞΕ. Να ! Ή γεωργία λογουχάρη και κάθε τέχνη γενικά, που συντηρεί το θνητό σώμα, και κάθε  ενέργεια, που καταγίνεται με τα συναρμολογημένα και φτιαχτά πράματα, που τα ονομάζουμε σκεύη, και κάθε τέχνη, που φτιάχνει ομοιώματα, δηλαδή  αυτά μαζί θα ήταν πολύ σωστό να πάρουν ένα όνομα.

 ΘΕΑΙ. Πώς δηλαδή και ποιο όνομα ;

ΞΕ. Κάθε πράμα, πού πρωτύτερα δεν ήταν και το φέρνει κανείς έπειτα στην ύπαρξη, λέμε, νομίζω, πώς εκείνος πού το φέρνει, το παράγει και κείνο πού φέρνεται, πως παράγεται.

ΘΕΑΙ. Σωστά.

ΞΕ. Οι ενέργειες λοιπόν, πού εξετάσαμε τώρα δα, όλες είχαν ετούτη τη δύναμη.

ΘΕΑΙ. Βέβαια και την είχαν.

ΞΕ. “Ε λοιπόν ! Όλα αυτά ας τα ονομάσουμε με μια λέξη τέχνη παραγωγική

 ΘΕΑΙ Το δέχομαι.

 ΞΕ. Ύστερα  από αυτά έρχονται οι τέχνες της μάθησης και της γνώσης και  της δοσοληψίας και  οι αγωνιστικές και οι κυνηγετικές. Απ ‘ αυτές καμιά δε δημιουργεί τίποτα, παρά μόνο παίρνουνε στην κυριαρχία τους με λόγια και με έργα, πράματα, πού βρίσκονται κι είναι  έτοιμα, ή δεν επιτρέπουν να τα κρατούν άλλοι στην κυριαρχία χους. Για τούτο λοιπόν θα ταίριαζε πολύ καλά να ονομαστούν όλες αυτές οι ενέργειες μαζί τέχνη   αποκτητική .

ΘΕΑΙ. Ναι, έτσι θα ταίριαζε.

 

ΑΔΙΔΑΚΤΟ  ΚΕΙΜΕΝΟ

Λυσίου Κατά Ερατοσθένους 34-36

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

 Ο Λυσίας κατηγορεί τον Ερατοσθένη ότι ως ένας από τους Τριάκοντα προκάλεσε τον φόνο του αδελφού του, του Πολέμαρχου. Ο λόγος εκφωνήθηκε το 403 π.Χ. από τον ίδιο τον ρήτορα. Συνεχίζοντας τη διήγησιν των γεγονότων που οδήγησαν στη δολοφονία του αδελφού του ο ρήτορας υποστήριξε ότι σε αντίθεση με τον ίδιο, που κατάφερε να αποδράσει από το σπίτι του Δάμνιππου, όπου είχε οδηγηθεί, ο αδελφός του Πολέμαρχος εξαναγκάστηκε από τους Τριάκοντα να πιει το κώνειο. Οι τύραννοι επέδειξαν ασέβεια απέναντι στον νεκρό και απληστία κατά τη διανομή της περιουσίας της οικογένειας του Λυσία. Περνώντας (12.25) στην ἀπόδειξιν όσων ισχυρίζεται στο πρώτο μέρος του λόγου αυτού (το οποίο ολοκληρώνεται με τις επιλογικού χαρακτήρα παραγράφους 37–40) ο ρήτορας κάλεσε τον Ερατοσθένη να απαντήσει σε κάποια ερωτήματα, προκειμένου να αποδείξει ότι οι ισχυρισμοί του ήταν αντιφατικοί. Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Λυσίας επικαλείται τις προσωπικές μαρτυρίες και απόψεις των δικαστών.

ΚΕΙΜΕΝΟ

      Φέρε δή, τί ἂν (ποιήσαιτε) εἰ καὶ ἀδελφοὶ ὄντες ἐτύχετε αὐτοῦ ἢ καὶ ὑεῖς; ἀποψηφίσαισθε; δεῖ γάρ, ὦ ἄνδρες δικασταί, Ἐρατοσθένην δυοῖν θάτερον ἀποδεῖξαι, ἢ ὡς οὐκ ἀπήγαγεν αὐτόν, ἢ ὡς δικαίως τοῦτ᾽ ἔπραξεν. οὗτος δὲ ὡμολόγηκεν ἀδίκως συλλαβεῖν, ὥστε ῥᾳδίαν ὑμῖν τὴν διαψήφισιν περὶ αὑτοῦ πεποίηκε. [35] Καὶ μὲν δὴ πολλοὶ καὶ τῶν ἀστῶν καὶ τῶν ξένων ἥκουσιν εἰσόμενοι τίνα γνώμην περὶ τούτων ἕξετε. ὧν οἱ μὲν ὑμέτεροι ὄντες πολῖται μαθόντες ἀπίασιν ὅτι ἢ δίκην δώσουσιν ὧν ἂν ἐξαμάρτωσιν, ἢ πράξαντες μὲν ὧν ἐφίενται τύραννοι τῆς πόλεως ἔσονται, δυστυχήσαντες δὲ τὸ ἴσον ὑμῖν ἕξουσιν· ὅσοι δὲ ξένοι ἐπιδημοῦσιν, εἴσονται πότερον ἀδίκως τοὺς τριάκοντα ἐκκηρύττουσιν ἐκ τῶν πόλεων ἢ δικαίως. εἰ γὰρ δὴ αὐτοὶ οἱ κακῶς πεπονθότες λαβόντες ἀφήσουσιν, ἦ που σφᾶς ‹γ᾽› αὐτοὺς ἡγήσονται περιέργους ὑπὲρ ὑμῶν τηρουμένους. [36] οὐκ οὖν δεινὸν εἰ τοὺς μὲν στρατηγούς, οἳ ἐνίκων ναυμαχοῦντες, ὅτε διὰ χειμῶνα οὐχ οἷοί τ᾽ ἔφασαν εἶναι τοὺς ἐκ τῆς θαλάττης ἀνελέσθαι, θανάτῳ ἐζημιώσατε, ἡγούμενοι χρῆναι τῇ τῶν τεθνεώτων ἀρετῇ παρ᾽ ἐκείνων δίκην λαβεῖν, τούτους δέ, οἳ ἰδιῶται μὲν ὄντες καθ᾽ ὅσον ἐδύναντο ἐποίησαν ἡττηθῆναι ναυμαχοῦντας, ἐπειδὴ δὲ εἰς τὴν ἀρχὴν κατέστησαν, ὁμολογοῦσιν ἑκόντες πολλοὺς τῶν πολιτῶν ἀκρίτους ἀποκτιννύναι, οὐκ ἄρα χρὴ αὐτοὺς καὶ τοὺς παῖδας ὑφ᾽ ὑμῶν ταῖς ἐσχάταις ζημίαις κολάζεσθαι;

Λεξιλόγιο

 

• δυοῖν= γεν. δυικού αριθμού του δύο
• θάτερον= το άλλο (->δυοῖν θάτερον= το ένα από τα δύο)
• ἀπάγω= οδηγώ μακριά, αποσύρω
• διαψήφισις= απόφαση
• ἐφίεμαι= επιθυμώ
• δυστυχέω-ω= αποτυγχάνω
• ἴσον έχω τινί= έχω τα ίδια δικαιώματα με κάποιον
• ἐκκηρύττω= εξορίζω

 

 

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Να μεταφραστεί το απόσπασμα: «δεῖ γάρ, ὦ ἄνδρες δικασταί, Ἐρατοσθένην… δυστυχήσαντες δὲ τὸ ἴσον ὑμῖν ἕξουσιν·»                                    μονάδες 10
2. Να αναφέρετε δύο επιχειρήματα του ρήτορα με τα οποία προσπαθεί να πείσει τους δικαστές ότι έχουν υποχρέωση να τιμωρήσουν τον Ερατοσθένη.     μονάδες 10
3. Να γραφούν οι τύποι που ζητούνται:

• ἀπήγαγεν: το α΄πληθ. οριστ. παρατατικού & το β΄εν. υποτ. αορ. β΄
• ἀπίασιν: το α’ εν. παρατατ. & το απαρεμφ. ενεστώτα
• ἐκκηρύττουσιν: το β΄πληθ. παρατατικού
• ἕξετε: το β΄εν. οριστ. και το β΄εν. προστ. αορίστου β’
• πολλοὶ: οι υπόλοιποι βαθμοί του επιθέτου
• πεποίηκε: η μτχ ενεστ. στο θηλυκό γένος στην ίδια φωνή
• πράξαντες: ο ίδιος τύπος στον παρακείμενο στην ίδια φωνή                                                                                                                                      μονάδες 10

4. Να αναγνωριστούν συντακτικά οι υπογραμμισμένες λέξεις: ἀδίκως, ὑμῖν,περὶ αὑτοῦ, μαθόντες,πράξαντες, ἐκ τῶν πόλεων. (6)

1. οἱ μὲν ὑμέτεροι ὄντες πολῖται: Να μετατρέψετε τη μετοχική σε ρηματική έκφραση.(2)
2. ὅσοι δὲ ξένοι ἐπιδημοῦσιν: Να μετατρέψετε την αναφορική πρόταση σε μετοχή.(2)

                                                                                                                                                                                                                                                            μονάδες 10

                                                                                                                                Καλή επιτυχία!

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ   ΤΗΣ ΧΡΥΣΑΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Άννα Μπουλμέτη, φιλόλογος

 

ΤΑΡΑΓΜΕΝΑ ΝΕΡΑ

 

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Το νέο της μυθιστόρημα , Ταραγμένα νερά κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο φέτος τον Απρίλιο. Έχουμε λοιπόν τη χαρά και την τιμή να σας παρουσιάσουμε ένα ολοκαίνουριο βιβλίο με ένα ιδιαίτερα ελκυστικό εξώφυλλο σχεδιασμένο από τον Γιώργο Παναρετάκη  όπου εικονίζονται τα ταραγμένα νερά της λίμνης Δοϊράνης.

Η ιστορία που αφηγείται  έχει πρωτογραφτεί από τη συγγραφέα σε μορφή νουβέλας η οποία κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ το 1998.Στη λίμνη της Δοϊράνης εξαφανίζεται κάτω από περίεργες συνθήκες η συγγραφέας Σάρα Ανδρέου. Οι έρευνες που διεξάγονται από τον αστυνομικό Ηλιού για τη διαλεύκανση του μυστηρίου μας αποκαλύπτουν σταδιακά την περιπλοκότητα και την αντιφατικότητα των δεσμών. Μπροστά στις αποκαλύψεις αυτές ο κύριος στόχος των ερευνών και η τελική τους έκβαση χάνουν βαθμιαία τη σημασία τους.

Πρόκειται για μια ιστορία που ενώ αρχικά δείχνει να έχει αστυνομικό ενδιαφέρον, τελικά αποδεικνύεται μια καταγραφή ψυχικών καταστάσεων. Στο μυθιστόρημα η αρχική ιδέα επεκτείνεται, η Σάρα, συγγραφέας και σεναριογράφος, κάνει διακοπές μαζί με τον φίλο της στο ξενοδοχείο «Το μαργαριτάρι της λίμνης», στην όχθη της λίμνης Δοϊράνης. Ώσπου χάνονται τα ίχνη της όταν πηγαίνει να κολυμπήσει στα ανοιχτά.

Ο αστυνόμος Ηλιού και η βοηθός του, η υπαστυνόμος Γεωργίου, που βρίσκονται εκτάκτως στη Θεσσαλονίκη για λόγους υπηρεσιακούς, αναλαμβάνουν την υπόθεση. Ηθελημένη εξαφάνιση; Ατύχημα; Ή εγκληματική ενέργεια; Οι δύο θάνατοι που ακολουθούν περιπλέκουν ακόμα περισσότερο τα πράγματα και οι υποψίες στρέφονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα του συγγενικού περιβάλλοντος της Σάρας. Όμως τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται, και τα σκοτεινά κίνητρα των πρωταγωνιστών έχουν βαθιές ρίζες…

 

Η ιστορία εκτυλίσσεται σε 50 κεφάλαια τα οποία τιτλοφορούνται  ως επι το πλείστον  με ρηματικές εκφράσεις και χαρακτηρίζονται από την προφορικότητα του λόγου έτσι ώστε παρά την επιλογή της τριτοπρόσωπης αφήγησης να δραματοποιούν τον αφηγητή καθιστώντας τον ένα πρόσωπο που ψιθυρίζει στο αυτί του αναγνώστη τη συνέχεια.

Αναφέρουμε ενδεικτικά κάποιους  από τίτλους κεφαλαίων:

Τα ήσυχα νερά της λίμνης ταράζονται

Ο Ηλιού ανακαλύπτει το ημερολόγιο της Σάρας

Μια φίλη της Σάρας εκφράζει τη γνώμη της χωρίς να της ζητηθεί

Ο Μάρκος δέχεται απειλές

Ο ψυχίατρος πάντα ξέρει να κάνει καλά τη δουλειά του

Τι μπορεί να κάνει ένας λογιστής;

Κάθε κεφάλαιο έχει μια σχετική αυτοτέλεια, χαρακτηριστικό της αστυνομικής πλοκής, με παύσεις ικανές να δώσουν στον αναγνώστη τις ίδιες πιθανότητες με τον αστυνόμο ερευνητή για τη λύση του μυστηρίου.

Αμέσως ο αναγνώστης διακρίνει πως δεν πρόκειται μόνο για την αφήγηση μιας αστυνομικής ιστορίας. Οι ήρωες μυθιστορηματικοί πια αποτελούν πολύπλευρες οντότητες με παρόν και περίπλοκο παρελθόν. Παρουσιάζονται ως τραγικά πρόσωπα, δέσμια προγονικών αμαρτημάτων. Η οικογένεια, τα λάθη των γονιών παγιδεύουν αθώους και ένοχους. Κάθε πρόσωπο της ιστορίας κουβαλάει το βάρος ενός οικογενειακού δράματος  όπως αυτό μπορεί να εννοηθεί: απώλειας, εγκατάλειψης, προδοσίας, φθόνου ή μίσους.

Το μυθιστόρημα κινείται επομένως ανάμεσα στο αφήγημα με αστυνομική πλοκή και στο ψυχογράφημα. Η συγγραφέας έχει την τέχνη να διεισδύει βαθιά στην  ψυχή των ηρώων της, να παρουσιάζει τις λεπτές ισορροπίες των ανθρώπινων σχέσεων. Τα περιγράμματα των προσώπων είναι παρόλα αυτά σαφέστατα.

Ας δούμε κάποια: ο εσωστρεφής εργασιομανής και εμμονικός κλασικός αστυνόμος Ηλιού, τόσο σταθερός αλλά και τόσο εύθραυστος. Η διακριτική, παρατηρητική και πιστή βοηθός του, Όλια Γεωργίου πλην όμως και τόσο γοητευμένη από αυτόν.

Η υπαστυνόµος Γεωργίου φορούσε λευκό λινό ταγέρ,  ενώ στο στενό v που σχηµάτιζε το πουκάµισο έπεφτε  χαλαρά µια µικρή πράσινη καρδιά, την οποία, όπως πρόσεξε ο Γιάννης, είχε τη συνήθεια να χαϊδεύει πού και πού, ίσως από αµηχανία ή από διάθεση για αυτοσυγκέντρωση. Το πρόσωπό της, ύστερα από µια πιο  προσεκτική µατιά, του φάνηκε συνηθισµένο, πιθανόν γι’  αυτό να είχε την αίσθηση ότι από κάπου την ξέρει, και  το βλέµµα της, αν και σοβαρό, είχε παιδικότητα, µια  καθαρότητα που µπορεί να ξεγελούσε τον συνοµιλητή,  να τον κάνει να νιώσει φιλικά και κατά συνέπεια να  ανοιχτεί. Είχε τον τύπο «baby face». Σου έδινε την εντύπωση ότι είναι ο δικός σου άνθρωπος, αυτός που µπορείς  να τον εµπιστευτείς. Έδειχνε σαν να µην ήξερε τίποτε  και να ζητούσε να ερευνήσει ό.τι την περιέβαλλε, να  µάθει όσα της διέφευγαν.

 

Το θύμα, η Σάρα Ανδρέου, μια γυναίκα καριέρας, σκληρή, γοητευτική αλλά γεμάτη φοβίες και συμπλέγματα. Ο φίλος της, Γιώργος Ιωάννου, μέτριος σκηνοθέτης,  εκμεταλλευτής της Σάρας και ανταγωνιστικός.

Από το ημερολόγιο της Σάρας:

18.9.2011. Το GOLDEN STAR απέρριψε την ταινία μικρού μήκους του Γιάννη. Λέει ότι θα την προτείνει σε άλλα κανάλια. Κάτι λείπει από τη δουλειά του και δεν αρέσει. Γι΄αυτό ζήτησε να του γράψω το σενάριο για την  καινούρια του ταινία. Αδυναμία του: βιάζεται να τελειώνει με ό,τι αρχίζει, για να το διαθέτει και να προβάλλεται. Θαρρείς και το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η προβολή.

Ο Άραμ Μανουκιάν, πρώην φίλος της Σάρας, πληγωμένος από την προδοσία της. Η συγγραφέας με την χρήση εσωτερικού μονολόγου τον σχεδιάζει έτσι:

 Όχι ότι δεν ήταν ωραίος. Είχε  όλα εκεί να τα χαρακτηριστικά που κάνουν έναν άντρα γοητευτικό. Δεν του έλειπαν ούτε το ύψος ούτε τα συµµετρικά ιδιαίτερα γνωρίσµατα, που σε κάθε  περίπτωση θα έκαναν τους άλλους να τον προσέξουν.
Ωστόσο. κάτι στον χαρακτήρα του, σκεφτόταν, έκανε τις γυναίκες να µην επιµένουν, να το βάζουν στα πόδια. Δεν  καταλάβαινε τι ήταν αυτό. ‘Εφταιγε ο άτονος τρόπος  που µιλούσε; Αν ήξεραν ωστόσο! Πόσο λίγο τον ένιωθαν, αν τον  ένιωθαν έστω ελάχιστα. Οι σκέψεις δεν τον άφηναν ήσυχο.

 

Η Κορίνα, ερωμένη του Γιώργου Ιωάννου  Ο έκφυλος φιλοχρήματος  πατριός, που κρύβει πολλά μυστικά, η μητέρα της Σάρας διπλά ατυχήσασα από το γάμο, ο θετός αδελφός της   Μάρκος  παγιδευμένος στα χρέη και με το όνειρο μιας ήσυχης οικογενειακής ζωής με την αγαπημένη του. Η  Ουκρανή οικιακή βοηθός, κλειδί στην εξιχνίαση της υπόθεσης, ο βοσκός. Όλοι τους φυσικά ύποπτοι

Αλλά και δευτερεύοντα πρόσωπα όπως  ο παρατηρητικός κηπουρός, η επιδειξιομανής φίλη της     που σπεύδει να δώσει πληροφορίες και λύση..  Ο δικηγόρος, ο λογιστής, ο Σερραίος βιοτέχνης, ο ψυχαναλυτής. Όλη αυτή η χορεία των προσώπων τα οποία περιπλέκουν το αίνιγμα και δίνουν στοιχεία δεν είναι παρά ρεαλιστικά αποδοσμένοι τύποι μιας διεφθαρμένης και  ξεπεσμένης νεοελληνικής επαρχίας.

Τη λύση όμως θα την δώσουν πρόσωπα που έρχονται από το μακρινό παρελθόν.

Παρατηρείται μια διάκριση ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες ήρωες του μυθιστορήματος με σαφή υπεροχή της ψυχογράφησης των γυναικών. Ο γυναικείος ψυχισμός καταγράφεται αναλυτικότερα και πειστικότερα με κυρίαρχο αυτόν της  Τζένης Λάμπρου, της θετής αδερφής της Σάρας. Πρόκειται για έναν διαταραγμένο ψυχισμό του οποίου τα αίτια είναι πολλά και αποκαλύπτονται σταδιακά στην αφήγηση ως στοιχεία πλάνης αλλά και λύσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση της με τη Σάρα, μια σχέση ανταγωνιστική που την οδηγεί στη ταύτιση της με αυτή.

Το βραχιόλι αυτό, ωστόσο, επανερχόταν στα όνειρά  της. Έβλεπε ότι η ίδια ανεβαίνει στην ταράτσα ενός  ουρανοξύστη και, καθώς κοιτάζει στον δρόµο, το βραχιόλι λύνεται και πέφτει. Το παρακολουθεί µε τρόµο να  αιωρείται ώσπου πέφτει στον δρόµο, ανάµεσα στα διερχόµενα αυτοκίνητα. Η αγωνία της να το πιάσει της φέρνει ίλιγγο, την πνίγει, την κάνει να νιώθει ότι βρίσκεται  στο τέρµα, σε έναν δρόµο δίχως επιστροφή. Άλλοτε,  πάλι, βλέπει τη Σάρα να βρίσκεται κοντά της τη µια  στιγµή, ενώ την άλλη να χάνεται, το κεφάλι της να βυθίζεται στα νερά, στα βρόµικα νερά ενός ποταµού, µιας  λίµνης.

Από την πρώτη στιγµή που τη γνώρισε διάβασε όλα  τα βιβλία της, είδε τις ταινίες της, αποστήθισε ολόκληρα  αποσπάσµατα, που της τα απήγγειλε κάθε φορά που τη συναντούσε. Της είχε στείλει διάφορες ιστορίες  που
είχε γράψει ζητώντας να της πει τη γνώµη της, και ακόµα αισθάνεται την ίδια ενόχληση κάθε φορά που θυµάται το µήνυµά της στο ηλεκτρονικό ταχυδροµείο. Ούτε καν της τηλεφώνησε. Της έγραψε όπως θα έγραφε σε  οποιονδήποτε άλλο που θα της ζητούσε να αξιολογήσει  τα πονήµατά του. «Χρειάζεται να διαβάσεις πολύ, κατά προτίµηση τους κλασικούς. Ν α αποκτήσεις τη δική  σου φωνή. Κάποιον µου θυµίζουν τα κείµενά σου». Πάλι καλά που δεν της πέταξε κατάµουτρα ότι τη µιµείται. «Εγώ είµαι η Τζένη Λάµπρου και ποτέ δεν θα  αντέγραφα» ήθελε να της πει, αλλά δεν το έκανε. Συγκράτησε την οργή της.

Πήρε στην αγκαλιά της το λούτρινο αρκουδάκι και το έσφιξε. Θα δούνε όλοι τι αξΙζει αυτή. Θα καταλάβουν  το λάθος τους ότι την είχαν υποτιµήσει. Ακόµα και ο πατέρας της. Σήκωσε το µαξιλάρι και πήρε στο χέρι της  το βραχιόλι, µε το ιώδες χρώµα του να τη θαµπώνει.  «Όλα θα πάνε καλά» µουρµούρισε ικανοποιηµένη. «Αφού ο δαίµονας πήρε ό.τι του αξίζει». Κατέβασε κι  άλλο τα παντζούρια, για να εµποδίσει να εισχωρήσει το  φως στο δωµάτιό της, και βυθίστηκε στα όνειρά της,  έγινε ένα µε το σκοτάδι, που της έφερνε πρόσκαιρη  γαλήνη.

 

 

Εκείνο που αξίζει να σημειωθεί είναι η ενότητα του χώρου με την πλοκή και την αφήγηση. Ο εσωτερικός χώρος το  δωμάτιο του ξενοδοχείου, το σπίτι της οικογένειας, το δωμάτιο της Τζένης κρύβει μυστικά και αποκαλύπτει σχέσεις, εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις τον ηρώων. Δίνει την αίσθηση ενός θεατρικού σκηνικού. Ο εξωτερικός χώρος παρουσιάζεται ως χώρος δράσης και παγίδευσης:    η λίμνη Δοϊράνη,  η πόλη των Σερρών, το χωριό Μουριές  με το κέντρο υγείας δίπλα στον σιδηροδρομικό σταθμό, ο Στρυμόνας, το χωριό Αμάραντα στα ανατολικά της λίμνης Δοϊράνης,  η Νέα Φιλαδέλφεια

Συγκράτησε ωστόσο το όνομα του χωριού Νέα Φιλαδέλφεια.

Το χωριό  φαινόταν ήσυχο, βυθισμένο στην απογευματινή ώρα, με μοναδικό του ήχο το βουητό του αέρα που σηκωνόταν και κουνούσε με δύναμη τα κλαδιά των δέντρων. Λεύκες με καλυμμένους τους κορμούς από τους ατίθασους κισσούς, πλατάνια, πεύκα, και μια απέραντη πεδιάδα που διακοπτόταν από λοφίσκους απλωνόταν μέχρι την είσοδο του χωριού.

Η λίμνη παρουσιάζεται ως τόπος ηρεμίας και αναψυχής αλλά και ως χώρος παραπλάνησης του αναγνώστη μέσω της εξαφάνισης σε αυτή του θύματος. Από εκεί θα ξεκινήσει η έρευνα κι εκεί θα επιστρέφουν κατά καιρούς κάποια κεντρικά πρόσωπα.

Ο αστυνόμος Ηλιού και η βοηθός του θα κινηθούν στην πόλη των Σερρών και κατά τη διαδικασία της έρευνας θα απολαύσουν τοπία και φυσικά το καλό φαγητό ακολουθώντας ένα νήμα που θα διατρέξει το παρόν και το παρελθόν όχι μόνο των θυμάτων και των ενόχων αλλά και το δικό τους. Στις Μουριές θα απελευθερωθεί η πορεία προς τη λύση και η σκηνή του τέλους θα δοθεί στο ποτάμι, τον Στρυμόνα.

Η περιγραφή των τοπίων ακριβής και βιωματική. Είναι άλλωστε μέρη που η Χρύσα Σπυροπούλου γνωρίζει καλά λόγω καταγωγής.

Μια ακόμα πόλη , η Κωνσταντινούπολη θα παίξει κι αυτή τον δικό της ρόλο στην πλοκή και τη λύση. Και τέλος  μια άλλη, η χιονισμένη Σόφια θα συμβολίσει την ματαίωση.

Βγήκαν στον δρόμο. Το χιόνι είχε καλύψει τα πάντα, ωστόσο όλα λειτουργούσαν στη πόλη όπως συνήθως……

Τους κοίταζε αμήχανα, γιατί τα μηνίγγια της βούιζαν και στο μυαλό της συνωστίζονταν εικόνες και αποσπασματικές σκέψεις αλλά και διάφορες υποθέσεις που δεν υπόσχονταν και πολλά. Κάθε άλλο.

Όλοι αυτοί οι τόποι λειτουργούν ως ένα ατμοσφαιρικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται ανθρώπινα πάθη, λάθη και συγκρούσεις. Είναι τόποι υγροί, συνήθως λίγο φωτισμένοι. Κρύβουν καλά τα μυστικά και τις αναμνήσεις των ηρώων. Οι ασήμαντες ιστορίες των κατοίκων τους τους ταράζουν προσωρινά. Άλλωστε πόσο να διαρκούν τα ταραγμένα νερά μια λίμνης;

Η συγγραφέας ακολουθεί τα βήματα του νέας μορφής αστυνομικού μυθιστορήματος στα νεοελληνικά γράμματα, αυτού που δεν προορίζεται για λαϊκό ανάγνωσμα, αυτού που εκτός από το ενδιαφέρον της αστυνομικής πλοκής προσφέρει στον αναγνώστη όλες τις χαρές ενός γνήσιου λογοτεχνικού έργου, ενός έργου που απελευθερώνει την φαντασία, που κινεί τον προβληματισμό, που αναλύει περίπλοκες πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού.

Για να συνδέσουμε το Διδαγμένο με το Αδίδακτο Κείμενο στα Αρχαία Κατεύθυνσης Γ΄ σας  προτείνω μια  εργασία:

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

 

 Α Εισαγωγή – Ταυτότητα του σεναρίου

1. Τίτλος: Ο ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

2. Δημιουργός:   Άννα Μπουλμέτη, φιλόλογος

3. Το σενάριο δοκιμάστηκε στην  τάξη : ΓΘ 2 του 2^ου Γενικού Λυκείου Άργους κατά το σχολικό έτος 2014– 2015

4. Διδακτικό αντικείμενο: Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Λυκείου Αδίδακτο Κείμενο

5. Διδακτικές  ενότητες: υποθετικοί  λόγοι – χρήση της γενικής

7. Απαιτούμενος χρόνος : 2 διδακτικές ώρες

 

 Σύντομη περιγραφή

Στόχος του σεναρίου αυτού είναι να γίνει επανάληψη στους Υποθετικούς Λόγους και στη χρήση της Γενικής   με ομαδοσυνεργατική μέθοδο και τη χρήση Τ.Π.Ε. και επιπλέον οι μαθητές να εξοικειωθούν με δυο διαφορετικά κειμενικά είδη (δικανικό ρητορικό λόγο και ιστορική αφήγηση) εντοπίζοντας τις βασικές διαφορές τους  μαθαίνοντας  τη σημασία και τη χρήση δικανικών όρων στα αρχαία ελληνικά .

Γ. Στόχοι – Σκεπτικό

1. Σε επίπεδο κ λ α σ ι κ ο ύ  γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ο ύ επιδιώκεται

να  κατανοηθεί η χρήση της γενικής πτώσης

να  κατανοηθούν οι υποθετικοί λόγοι

να  κατανοηθούν οι λανθάνοντες υποθετικοί λόγοι

να  αφομοιωθούν οι κυριότεροι δικανικοί όροι της αρχαίας ελληνικής γλώσσας

να  κατανοηθεί το κεφάλαιο της εισαγωγής στον Φιλοσοφικό Λόγο «Η δίκη και η καταδίκη του Σωκράτη»

2. Σε επίπεδο ν έ ο υ  γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ο ύ

 

να εξασκηθούν στη χρήση της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα

να εξασκηθούν στη χρήση ηλεκτρονικού λεξικού και συμφραστικών πινάκων

να αξιοποιήσουν προγράμματα επεξεργασίας κειμένου

3. Σε επίπεδο κ ρ ι τ ι κ ο ύ  γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ο ύ

 

να κατανοήσουν την αξία της ομαδοσυνεργατικής εργασίας.

να προβάλλουν και τις προσωπικές τους δεξιότητες

να αναπτύξουν την ικανότητα αξιολόγησης και  αξιοποίησης πληροφοριών

να διαμορφώσουν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας.

να κατανοήσουν ότι η γνώση κατακτάται και δεν προσφέρεται.

Δ. Λεπτομερής περιγραφή της πρότασης

Α φ ε τ η ρ ί α

Στόχος της διδακτικής αυτής πρότασης είναι να εξασκηθούν οι μαθητές στη σύνταξη και μετάφραση αδίδακτου κειμένου μέσω της κειμενοκεντρικής προσέγγισης και κυρίως μέσω της σύγκρισης διαφορετικών κειμενικών ειδών με το ίδιο θέμα.

Π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α

Έχει ήδη διδαχθεί το κεφάλαιο της εισαγωγής στον Φιλοσοφικό Λόγο «Η δίκη και η καταδίκη του Σωκράτη» και συνεπώς οι μαθητές είναι εξοικειωμένοι με το θέμα των κειμένων. Οι μαθητές έχουν επίσης επαναλάβει τους υποθετικούς λόγους και τη χρήση της γενικής. Οι περισσότεροι μαθητές του τμήματος είναι εξοικειωμένοι με πεζά κείμενα της Αττικής διαλέκτου. Μπορούν επίσης να χρησιμοποιούν με άνεση το διαδίκτυο και το λογισμικό της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα

 

 Ε    Το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο στηρίζεται η πρόταση

Ως μέθοδος διδασκαλίας προκρίθηκε η ανακαλυπτική-διερευνητική, η οποία σχετίζεται με την εποικοδομητική προσέγγιση στη μάθηση, αφού εμπλέκει ενεργά τους μαθητές σε μια προσωπική αναζήτηση και οργάνωση της γνώσης. Οι μαθητές μαθαίνουν «πώς να μαθαίνουν» και απομακρύνονται από την απλή απομνημόνευση πληροφοριών από άλλους. Με την καθοδήγηση και ενθάρρυνση του εκπαιδευτικού καταλήγουν στην απάντηση των αρχικών ερωτημάτων, καλλιεργώντας τον προσωπικό τους τρόπο και ρυθμό.

Η ανακαλυπτική-διερευνητική μάθηση εφαρμόζεται στο πλαίσιο της ομαδοσυνεργατικής μάθησης, η οποία οργανώνεται με βάση κοινούς σκοπούς και στόχους της ομάδας, κοινή ανάληψη πρωτοβουλιών και δραστηριοτήτων και κατανομή αρμοδιοτήτων στα μέλη. Παράλληλα εφαρμόζονται οι αρχές του κοινωνικού εποικοδομητισμού του Vygotsky, καθώς οι μαθητές με τη βοήθεια των συνεργατών τους στην ίδια ομάδα μπορούν να κατακτήσουν γνώσεις και δεξιότητες που βρίσκονται στην περιοχή της επικείμενης ή εγγύτερης ανάπτυξής τους (Ζώνη Επικείμενης Ανάπτυξης).

ΣΤ  Σύνδεση με τα ισχύοντα στο σχολείο

Το σενάριο αποτελεί μέρος της διδασκαλίας του αδίδακτου κειμένου των Αρχαίων Ελληνικών Κατεύθυνσης της Γ΄Λυκείου. Πραγματοποιείται εντός του ωρολογίου προγράμματος του σχολείου στην αίθουσα υπολογιστών και στην τάξη.

 

      Οι τεχνολογίες που θα χρησιμοποιηθούν

 

1. Πρόγραμμα επεξεργασίας κειμένου (εξέλιξη στη γραφή και αναστοχασμός)

 

2. Πρόγραμμα παρουσίασης (οπτικοποίηση, πολυμεσικό και υπερμεσικό εργαλείο, μέσο ανάπτυξης δεξιοτήτων έρευνας, συλλογισμού και παρουσίασης)
3. Πρόγραμμα ηλεκτρονικού φυλλομετρητή  (επικοινωνιακή χρήση, επικοινωνία με ειδικούς)
4. Ανάπτυξη ιστοσελίδας ( περιβάλλον δημοσιοποίησης ιδεών, ασύγχρονη επικοινωνία)
5. Η Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

 

Ζ. Μεθοδολογία της διδασκαλίας και ενδεικτική κατανομή χρόνου

Το σχέδιο μαθήματος προτείνεται να πραγματοποιηθεί στο εργαστήριο πληροφορικής χωρίς προηγούμενη προετοιμασία των μαθητών. Οι μαθητές του τμήματος είναι 22 και χωρίζονται σε 2 ομάδες των 5 ατόμων και 2 ομάδες των 6 ατόμων.

1^η διδακτική ώρα (στο εργαστήριο πληροφορικής)

Αρχικά διαβάζει και τα δύο κείμενα η διδάσκουσα. Στη συνέχεια:

1. Η 1^η ομάδα απαντάει:  σε ποιους χρόνους, πρόσωπα, εγκλίσεις βρίσκονται τα ρήματα του Α Κειμένου.
2. Η 2^η ομάδα απαντάει:  σε ποιους χρόνους, πρόσωπα, εγκλίσεις βρίσκονται τα ρήματα του Β Κειμένου.
3. Η 3^η ομάδα αναγνωρίζει το συντακτικό ρόλο των ονομάτων του Α Κειμένου.

που βρίσκονται σε πτώση γενική.

4.   Η 4^η ομάδα αναγνωρίζει τους υποθετικούς λόγους του  Β  Κειμένου.

 

Τέλος ανά  δύο οι μαθητές χρησιμοποιώντας έναν υπολογιστή με τη βοήθεια του ηλεκτρονικού λεξικού ερμηνεύουν τους δικανικούς όρους των κειμένων και τους καταγράφουν σε μια σελίδα του ηλεκτρονικού κειμενογράφου τους την οποία αποθηκεύουν στον υπολογιστή τους.

2^η διδακτική ώρα

Ένας εκπρόσωπος από την 1^η ομάδα διαβάζει το Α κείμενο και ένας εκπρόσωπος από τη 3^η ομάδα το μεταφράζει.

Ένας εκπρόσωπος από την 2^η ομάδα διαβάζει το Β κείμενο και ένας εκπρόσωπος από τη 4^η ομάδα το μεταφράζει.

Τέλος σε επίπεδο ολομέλειας οι μαθητές απαντούν στην ερώτηση: ποιο είναι το θέμα των δύο  κειμένων και  το συνδέουν με τις γνώσεις τους από το αντίστοιχο κεφάλαιο της εισαγωγής στο Φιλοσοφικό Λόγο.

 

 

 

 

ΦΥΛΛΟ  ΕΡΓΑΣΙΑΣ

 

1. Διαβάστε προσεκτικά τα παρακάτω κείμενα

Α. Κείμενο

ΞΕΝΟΦΩΝ, ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ 1.2.62-1.2.64

[1.2.62] Ἐμοὶ μὲν δὴ Σωκράτης τοιοῦτος ὢν ἐδόκει τιμῆς ἄξιος εἶναι τῇ πόλει μᾶλλον ἢ θανάτου. καὶ κατὰ τοὺς νόμους δὲ σκοπῶν ἄν τις τοῦθ’ εὕροι. κατὰ γὰρ τοὺς νόμους, ἐάν τις φανερὸς γένηται κλέπτων ἢ λωποδυτῶν ἢ βαλλαντιοτομῶν ἢ τοιχωρυχῶν ἢ ἀνδραποδιζόμενος ἢ ἱεροσυλῶν, τούτοις θάνατός ἐστιν ἡ ζημία· ὧν ἐκεῖνος πάντων ἀνθρώπων πλεῖστον ἀπεῖχεν. [1.2.63] ἀλλὰ μὴν τῇ πόλει γε οὔτε πολέμου κακῶς συμβάντος οὔτε στάσεως οὔτε προδοσίας οὔτε ἄλλου κακοῦ οὐδενὸς πώποτε αἴτιος ἐγένετο· οὐδὲ μὴν ἰδίᾳ γε οὐδένα πώποτε ἀνθρώπων οὔτε ἀγαθῶν ἀπεστέρησεν οὔτε κακοῖς περιέβαλεν, ἀλλ’ οὐδ’ αἰτίαν τῶν εἰρημένων οὐδενὸς πώποτ’ ἔσχε. [1.2.64] πῶς οὖν ἂν ἔνοχος εἴη τῇ γραφῇ; ὃς ἀντὶ μὲν τοῦ μὴ νομίζειν θεούς, ὡς ἐν τῇ γραφῇ ἐγέγραπτο, φανερὸς ἦν θεραπεύων τοὺς θεοὺς μάλιστα τῶν ἄλλων ἀνθρώπων, ἀντὶ δὲ τοῦ διαφθείρειν τοὺς νέους, ὃ δὴ ὁ γραψάμενος αὐτὸν ᾐτιᾶτο, φανερὸς ἦν τῶν συνόντων τοὺς πονηρὰς ἐπιθυμίας ἔχοντας τούτων μὲν παύων, τῆς δὲ καλλίστης καὶ μεγαλοπρεπεστάτης ἀρετῆς, ᾗ πόλεις τε καὶ οἶκοι εὖ οἰκοῦσι, προτρέπων ἐπιθυμεῖν· ταῦτα δὲ πράττων πῶς οὐ μεγάλης ἄξιος ἦν τιμῆς τῇ πόλει;

 

Β. Κείμενο

 

ΠΛΑΤΩΝ, ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ 30c-30e

 

Μὴ θορυβεῖτε, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἀλλ’ ἐμμείνατέ μοι οἷς ἐδεήθην ὑμῶν, μὴ θορυβεῖν ἐφ’ οἷς ἂν λέγω ἀλλ’ ἀκούειν· καὶ γάρ, ὡς ἐγὼ οἶμαι, ὀνήσεσθε ἀκούοντες. μέλλω γὰρ οὖν ἄττα ὑμῖν ἐρεῖν καὶ ἄλλα ἐφ’ οἷς ἴσως βοήσεσθε· ἀλλὰ μηδαμῶς ποιεῖτε τοῦτο. εὖ γὰρ ἴστε, ἐάν με ἀποκτείνητε τοιοῦτον ὄντα οἷον ἐγὼ λέγω, οὐκ ἐμὲ μείζω βλάψετε ἢ
ὑμᾶς αὐτούς· ἐμὲ μὲν γὰρ οὐδὲν ἂν βλάψειεν οὔτε Μέλητος οὔτε Ἄνυτος ―οὐδὲ γὰρ ἂν δύναιτο― οὐ γὰρ οἴομαι θεμιτὸν  [30d] εἶναι ἀμείνονι ἀνδρὶ ὑπὸ χείρονος βλάπτεσθαι. ἀποκτείνειε μεντἂν ἴσως ἢ ἐξελάσειεν ἢ ἀτιμώσειεν· ἀλλὰ ταῦτα οὗτος μὲν ἴσως οἴεται καὶ ἄλλος τίς που μεγάλα κακά, ἐγὼ δ’ οὐκ οἴομαι, ἀλλὰ πολὺ μᾶλλον ποιεῖν ἃ οὑτοσὶ νῦν ποιεῖ, ἄνδρα ἀδίκως ἐπιχειρεῖν ἀποκτεινύναι. νῦν οὖν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πολλοῦ δέω ἐγὼ ὑπὲρ ἐμαυτοῦ ἀπολογεῖσθαι, ὥς τις ἂν οἴοιτο, ἀλλὰ ὑπὲρ ὑμῶν, μή τι ἐξαμάρτητε περὶ τὴν τοῦ  θεοῦ δόσιν ὑμῖν ἐμοῦ καταψηφισάμενοι. ἐὰν γάρ με ἀπο-
κτείνητε, οὐ ῥᾳδίως ἄλλον τοιοῦτον εὑρήσετε, ἀτεχνῶς ―εἰ καὶ γελοιότερον εἰπεῖν― προσκείμενον τῇ πόλει ὑπὸ τοῦ θεοῦ ὥσπερ ἵππῳ μεγάλῳ μὲν καὶ γενναίῳ, ὑπὸ μεγέθους δὲ νωθεστέρῳ καὶ δεομένῳ ἐγείρεσθαι ὑπὸ μύωπός τινος, οἷον δή μοι δοκεῖ ὁ θεὸς ἐμὲ τῇ πόλει προστεθηκέναι τοιοῦτόν τινα, ὃς ὑμᾶς ἐγείρων καὶ πείθων καὶ ὀνειδίζων ἕνα ἕκαστον.

 

2.  Τα κείμενα αυτά τα συνδέει το κοινό θέμα. Σε ποιο θέμα αναφέρονται;

3. Εντοπίστε το είδος κάθε κειμένου και τεκμηριώστε το απαντώντας στις παρακάτω ερωτήσεις:

α) σε ποιους χρόνους, πρόσωπα, εγκλίσεις βρίσκονται τα ρήματα;

β) σε ποιους απευθύνονται;

 

4. Να  ανιχνεύσετε τους δικανικούς όρους  σε κάθε κείμενο και  να τους ερμηνεύσετε με τη βοήθεια του λεξικού που θα βρείτε στην  Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

 

5. Α κείμενο: Να  αναγνωριστεί ο συντακτικός ρόλος των ονομάτων που βρίσκονται σε πτώση γενική.

 

6.  Β  κείμενο: Να αναγνωριστούν οι υποθετικοί λόγοι.

7.   Να μεταφράσετε τα κείμενα (άσκηση για το σπίτι)

 

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ι. Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ, Κεφ. Δ2, Δ3, σελ. 34-39 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

Με ποιον τρόπο ελέγχει ο Σωκράτης τον χρησμό που του δόθηκε από το μαντείο, σύμφωνα με το απόσπασμα από την πλατωνική Απολογία;

Απάντηση

Σελίδα 34: Εγώ όταν άκουσα τον χρησμό, έκανα αυτές τις σκέψεις: τι λέει άραγε ο θεός και τι εννοεί; εγώ ξέρω ότι σοφός δεν είμαι, ούτε πολύ ούτε λίγο, […] ο θεός όμως δεν είναι δυνατόν να ψεύδεται. Πολύ καιρό απορούσα, κι ύστερα αποφάσισα να το ψάξω το πράγμα αυτό ως εξής: πλησίασα κάποιον από αυτούς που θεωρούνται σοφοί, πιστεύοντας πως έτσι θα ελέγξω το μαντείο και θα απαντήσω στον χρησμό πως αυτός είναι σοφότερος από εμένα, ενώ εσύ είπες εμένα για πιο σοφό. Ενώ λοιπόν τον εξέταζα με τις ερωτήσεις μου αυτόν (δεν θα πω το όνομά του, πάντως ήταν ένας από τους πολιτικούς), μου φάνηκε έξαφνα, ω άνδρες Αθηναίοι, από τη συζήτησή μας, πως ο άνθρωπος αυτός φαινόταν σοφός στον κόσμο, και κυρίως στον ίδιο τον εαυτό του, αλλά σοφός δεν ήταν. Κι ύστερα, προσπάθησα να του δείξω ότι, παρ᾿ όλο που νόμιζε τον εαυτό του σοφό, σοφός δεν ήταν. Κι από αυτό, φυσικά, και τούτος με μίσησε και πολλοί άλλοι απ’ όσους ήταν τότε μπροστά. Κι εγώ, καθώς έφευγα, έλεγα μέσα μου: ”από αυτόν τον άνθρωπο, είμαι βέβαια σοφότερος. Γιατί κανείς από τους δυο μας δεν ξέρει τίποτα καλό και σωστό, αυτός όμως νομίζει πως ξέρει κάτι χωρίς να ξέρει τίποτα, ενώ εγώ δεν γνωρίζω τίποτα, αλλά τουλάχιστον δεν νομίζω πως ξέρω κάτι”. […] Έπειτα πήγα σε κάποιον άλλο από αυτούς που θεωρούνται σοφοί, έφυγα όμως με την ίδια εντύπωση και απόκτησα το μίσος και αυτού και άλλων πολλών.

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Ποια συναισθήματα ενέπνευσε ο Σωκράτης στους συγχρόνους του, αν κρίνουμε από τη στάση αμφισβήτησης που τήρησε έναντι του Απολλώνιου χρησμού;

Απάντηση

Σελίδα 34-35: Το απόσπασμα από την πλατωνική Ἀπολογία (όπου ο Σωκράτης δέχεται ότι αμφισβήτησε αρχικά την ορθότητα του θεϊκού χρησμού, που τον θεωρούσε σοφότερο από τους άλλους ανθρώπους, δέχθηκε όμως την αλήθεια του, αφού έλεγξε τους θεωρούμενους σοφούς και εισέπραξε τα εχθρικά τους συναισθήματα) μας επιτρέπει να κατανοήσουμε και τα αντιφατικά αισθήματα που ενέπνευσε ο Σωκράτης στους συγχρόνους του (με αποτέλεσμα τη θανατική καταδίκη του) και τη φιλοσοφική στάση του. Βεβαίως ένας άνθρωπος που βάζει σκοπό της ζωής του να αποδείξει την άγνοια όσων σπουδαίων περνιούνται για σοφοί θα κινήσει το μίσος των θιγόμενων και των οπαδών τους. Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι απειλή. Αλλά τι να πει κανείς γι’ αυτόν που η ειρωνεία του έχει στόχο ακόμα και τον χρησμό του Απόλλωνα, γι’ αυτόν που, ισχυριζόμενος πως δεν αξίζει τον τίτλο του σοφότατου, αμφισβητεί τη θεϊκή εκτίμηση και προσπαθεί να την ”ελέγξει”; Δεν είναι αυτός ο άνθρωπος άθεος, όπως ισχυρίστηκαν οι κατήγοροί του;

■   ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Πώς χρησιμοποίησε ο Σωκράτης την ειρωνεία και σε τι διαφέρει η αμφισβήτηση του Σωκράτη από αυτή των σοφιστών;

Απάντηση

Σελίδα 35: Ο Σωκράτης δεν ήταν άθεος, ήταν όμως είρωνας και έκανε την ειρωνεία όπλο της σκέψης, όπλο της αναζήτησης και της φιλοσοφικής έρευνας. Ίσως στην αμφισβήτηση να έμοιαζε πράγματι με τους σοφιστές. Κι αυτοί αρνούνταν να δεχτούν ως δεδομένες τις παραδεδεγμένες αλήθειες. Αλλά η αμφισβήτησή τους κατέληγε στην άρνηση: αφού δεν μπορεί κανείς να ανακαλύψει την αλήθεια, αλήθεια δεν υπάρχει, κι αν υπάρχει, καμιά σημασία δεν έχει, διότι δεν μας επηρεάζει. Απέναντι στην αμφισβήτηση αυτή, που γρήγορα καταλήγει τραγική αλλά και τερατώδης, ο Σωκράτης αντιπαραθέτει μια θετική αμφισβήτηση: αμφισβητώντας τις παραδοσιακές ιδέες και τις παραδοσιακές αρχές, αναζητά τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων. Πολύ περισσότερο, αναζητά την πρώτη αλήθεια, την αναλλοίωτη, που δεν επηρεάζεται από τις συνθήκες, που δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο.

■   ΑΣΚΗΣΗ 4

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για τη διαλεκτική μέθοδο του Σωκράτη;

Απάντηση

Σελίδα 35: Τα όπλα του ήταν η διαλεκτική και η μαιευτική. Όπως περιγράφει και ο ίδιος στο σχετικό απόσπασμα της Ἀπολογίας, ο Σωκράτης είχε ως μέσο για τον έλεγχο και την εξαγωγή συμπερασμάτων τη διαλεκτική, που κατ’ αρχάς σημαίνει διάλογος. Δεν πρόκειται βέβαια για οποιαδήποτε συζήτηση. Η σωκρατική διαλεκτική είναι η σταδιακή, βήμα – βήμα, αναίρεση των θέσεων του συνομιλητή και, στη συνέχεια, η επίσης σταδιακή προσπάθεια να εξαχθεί ένα νέο συμπέρασμα, μια νέα προσέγγιση της αλήθειας. Στους πλατωνικούς διαλόγους, ο συνομιλητής του Σωκράτη εκθέτει κατ’ αρχάς  μιαν άποψη για το θέμα που πρόκειται να συζητηθεί, την οποία ο ίδιος θεωρεί ολοκληρωμένη και θεμελιωμένη. Με ερωτήσεις που φαντάζουν σχεδόν απλοϊκές, ο Σωκράτης εξαναγκάζει τον συνομιλητή του να φτάσει στην ακραία συνέπεια των θέσεων που υποστήριξε και εκεί αποδεικνύεται η σαθρότητα των λογικών επιχειρημάτων που αυτός χρησιμοποίησε. Από αυτό το σημείο αρχίζει μια νέα συζήτηση, όπου και πάλι καθοδηγώντας με ερωτήματα τον συνομιλητή του ο Σωκράτης τον οδηγεί στη γενική αλήθεια, στην αλήθεια δηλαδή που υπάρχει ανεξαρτήτως των περιστάσεων και των συνθηκών, στην πρώτη αλήθεια των πραγμάτων.

■   ΑΣΚΗΣΗ 5

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για τη μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη;

Απάντηση

Σελίδα 35-36: Είναι χαρακτηριστικό πως ο Σωκράτης, στους πλατωνικούς διαλόγους, δεν αποφαίνεται ο ίδιος εκ των προτέρων, δεν παραθέτει ο ίδιος εξαρχής κάποια θεωρία ή άποψη. Αντίθετα, όλη η διανοητική προσπάθεια της συζήτησης στρέφεται στο να εξαχθεί η σωκρατική άποψη από τον αντίπαλο. Πρόκειται για αυτό που ο ίδιος ο Σωκράτης ονόμαζε μαιευτική. Μαιευτική βεβαίως είναι η δουλειά της μαίας, της μαμής που συμπαραστέκεται και βοηθάει την ετοιμόγεννη γυναίκα στον τοκετό. Παίρνοντας ως παράδειγμα τη δουλειά της μητέρας του, που ήταν μαία, ο Σωκράτης ισχυριζόταν πως καμιά φιλοσοφική θεωρία δεν ”γέννησε” ο ίδιος, αλλά πως, σαν μαία, βοηθάει τον συνομιλητή του να ”γεννήσει” από μέσα του την αλήθεια. Τι σημαίνει όμως αυτό; Σημαίνει πως για τον Σωκράτη (όπως και για τον Πλάτωνα) ο άνθρωπος γνωρίζει την αλήθεια, την Ιδέα, και πως η προσπάθεια της φιλοσοφικής σχέσης έγκειται στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να την ξαναθυμηθεί, να την επαναφέρει στη μνήμη του.

■   ΑΣΚΗΣΗ 6

Εκφώνηση

Ποιες καινοτομίες εισήγαγε ο Σωκράτης στη φιλοσοφία: με ποια θέματα ασχολήθηκε και ποια νέα προβληματική έφερε στη φιλοσοφική σκέψη;

Απάντηση

Σελίδα 36: Έχει λεχθεί για τον Σωκράτη πως «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», με την έννοια ότι, χάρη στη δική του προσωπικότητα, οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται τόσο με τα φυσικά φαινόμενα (που έγιναν έκτοτε αντικείμενο της επιστήμης μάλλον, παρά της φιλοσοφίας), όσο με τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Για να χρησιμοποιήσουμε δηλαδή την πολύ καλύτερη διατύπωση του Αριστοτέλη: «ἐπὶ Σωκράτους δὲ […], τὸ ζητεῖν τὰ περὶ φύσεως ἔληξε, περὶ δὲ τὴν χρήσιμον ἀρετὴν καὶ πολιτικὴν ἀπέκλιναν οἱ φιλοσοφοῦντες» (Περὶ ζῴων μορίων, 642 a 28 κ.εξ). Η αλήθεια είναι πως με πολιτικά προβλήματα ασχολήθηκαν και οι προγενέστεροι φιλόσοφοι, ενώ ζητήματα ηθικής απασχόλησαν και τον Δημόκριτο και πολλούς σοφιστές. Ο Σωκράτης όμως είναι αυτός που έστρεψε τον φιλοσοφικό στοχασμό κατ᾿ αποκλειστικότητα σε τέτοια θέματα. Ο λόγος που τα σωκρατικά ενδιαφέροντα σημάδεψαν κατά τέτοιον ανεξίτηλο τρόπο την ιστορία της φιλοσοφίας πρέπει να αναζητηθεί στον σωκρατικό τρόπο σκέψης, στο γεγονός δηλαδή πως ο Σωκράτης δεν ενδιαφερόταν απλώς για τον ορθό τρόπο ζωής και δράσης είτε στο προσωπικό είτε στο κοινωνικό επίπεδο. Αντίθετα από τους σοφιστές, των οποίων το ενδιαφέρον για τα θέματα αυτά ήταν εντελώς χρησιμοθηρικό, ο Σωκράτης αναζήτησε ένα σταθερό έδαφος, πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού, αρετής και σοφίας. Όπως οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζητούσαν την πρώτη αρχή της δημιουργίας, ο Σωκράτης αναζήτησε την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, που δεν επηρεάζεται από ιστορικές  και κοινωνικές συνθήκες, ούτε από τη δυνατότητα αντίληψης του κάθε ανθρώπου. Αναζήτησε δηλαδή το απόλυτο απορρίπτοντας το σχετικό, την ουσία της ηθικής και όχι τα ηθικά φαινόμενα.

■   ΑΣΚΗΣΗ 7

Εκφώνηση

Ποια ήταν η μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Σωκράτης, προκειμένου να αναζητήσει την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών; Τι γνωρίζετε για την επαγωγική μέθοδο του Σωκράτη;

Απάντηση

Σελίδα 36-37: Όπως λέει και ο Αριστοτέλης (Μετὰ τὰ φυσικά, 1078 b 27 κ.εξ.), ο δρόμος που λογικά ακολούθησε ο Σωκράτης για να αναζητήσει ακριβώς την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών, ήταν η επαγωγική μέθοδος (οι ἐπακτικοὶ λόγοι), με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών (το ὁρίζεσθαι καθόλου). Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα, συνήθως παρμένα από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, που να ξεπερνούν την εμπειρία και να φθάνουν σε μια απόλυτη γνώση του θέματος. Και η διαδικασία αυτή είχε επιτυχία όταν προέκυπτε τελικά ένας απόλυτος ορισμός, δηλαδή μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, της αδικίας και του δικαίου, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, του θάρρους και της δειλίας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας. Έτσι, ο άνθρωπος που ισχυριζόταν πως το μόνο πράγμα που γνωρίζει είναι η ίδια του η άγνοια, σημάδεψε οριστικά την πορεία της φιλοσοφίας υποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ο μοναδικός οδηγός προς την αλήθεια, προς το καθολικό και το αιώνιο.

■   ΑΣΚΗΣΗ 8

Εκφώνηση

Ποιοι οι μηνυτές του Σωκράτη και τι γνωρίζετε γι’ αυτούς;

Απάντηση

Σελίδα 37: Η μήνυση κατά του Σωκράτη έγινε από τον Μέλητο, έναν ποιητή του οποίου μοναδική δόξα αποτελεί το γεγονός ότι υπήρξε κατήγορος του φιλοσόφου. Κατήγοροι ήταν επίσης ο Άνυτος και ο Λύκων. Ο πρώτος ήταν πλούσιος βυρσοδέψης και γνωστός πολιτικός, που είχε εκλεγεί και στρατηγός το 409 και είχε εξοριστεί από τους Τριάκοντα Τυράννους. Ο δεύτερος ήταν ρήτορας.

■   ΑΣΚΗΣΗ 9

Εκφώνηση

Γιατί η κατηγορία περί αθεΐας κατά του Σωκράτη δεν ευσταθούσε και ποιοι ήταν οι πραγματικοί λόγοι της δίωξής του;

Απάντηση

Σελίδα 37: Γιατί μηνύθηκε ο Σωκράτης; Προφανώς όχι γιατί οι κατήγοροι πίστευαν πραγματικά πως ο Σωκράτης δεν πίστευε στους θεούς ούτε γιατί τους ενοχλούσε όντως το περίφημο δαιμόνιο, η θεότητα που, όπως έλεγε ο Σωκράτης, κατοικούσε μέσα του και τον συμβούλευε. Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν είχε ούτε ιερό βιβλίο ούτε δόγμα (άρα ούτε και αιρέσεις) ούτε ιερατείο με ειδική αποστολή τη μεσολάβηση μεταξύ θεών και ανθρώπων. Ιερείς και ιέρειες εκλέγονταν κατά κανόνα για συγκεκριμένη περίοδο κάποιοι πολίτες, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που εκλέγονταν και στα άλλα αξιώματα της πόλεως (με εξαίρεση λίγες συγκεκριμένες λατρείες, όπως τα Ελευσίνια μυστήρια, όπου παραδοσιακά ασκούσαν ιερατικά καθήκοντα συγκεκριμένες οικογένειες). Ήταν συνεπώς σχεδόν αδύνατον να κατηγορηθεί κάποιος για αθεΐα, εφόσον μάλιστα συμμετείχε στις μεγάλες κοινές θρησκευτικές τελετές και δεν τις αμφισβητούσε. Η συνηθισμένη κατηγορία που επέρριπταν σε κάποιους διανοούμενους ήταν η ασέβεια, δηλαδή ακριβώς ή μη συμμετοχή ή, χειρότερα, η υπονόμευση της αξίας των τελετών αυτών. Δίκες για τέτοιες κατηγορίες είχαν υποστεί, μάλλον, ο Αναξαγόρας και ο Πρωταγόρας, αλλά και ο Αισχύλος, ο τραγικός ποιητής. Όπως και σε αυτές τις περιπτώσεις, έτσι και στην περίπτωση του Σωκράτη η θρησκεία αποτέλεσε το πρόσχημα, πίσω από το οποίο κρύβονταν οι πολιτικοί λόγοι της δίωξης.

■   ΑΣΚΗΣΗ 10

Εκφώνηση

Ποια σχέση είχε η κατηγορία σε βάρος του Σωκράτη για διαφθορά των νέων με την πραγματική αιτία της δίωξης του;

Απάντηση

Σελίδα 38: Η κατηγορία για διαφθορά των νέων είχε μεγαλύτερη σχέση με την πραγματική αιτία της δίωξης του Σωκράτη. Ο Σωκράτης ασφαλώς και δεν διέφθειρε τους νέους που τον ακολουθούσαν. Όμως, όπως λέει και ο ίδιος στην κατά Πλάτωνα Ἀπολογία του, τα νέα παιδιά που τον έβλεπαν να ξεσκεπάζει στην αγορά την ψευδή σοφία των σοφιστών και των δημαγωγών, γοητεύονταν από αυτό το ”παιχνίδι” που οδηγούσε στην αναζήτηση της ουσίας των πραγμάτων και της αλήθειας. Και, εξίσου φυσικά, οι απειλούμενοι από τον Σωκράτη και τις ενοχλητικές ερωτήσεις του θεωρούσαν πως η γοητεία που ο φιλόσοφος ασκούσε στη νεολαία ήταν ”διαφθορά”. Υπάρχει όμως και ένα άλλο σημαντικό στοιχείο: πολλοί από τους νέους που ανήκαν στον κύκλο του Σωκράτη πήραν ενεργό μέρος στην πολιτική και έπαιξαν ρόλο αρνητικό σε μια καταστροφική για την Αθήνα εποχή. Ο Αλκιβιάδης, πρώτος απ’ όλους, ήταν μεν δημοκρατικός, αλλά και εξαιρετικά αμφιλεγόμενος, αφού δεν δίστασε και να αυτομολήσει στους Σπαρτιάτες. Πολλοί φίλοι του Σωκράτη, απ’ την άλλη μεριά, τάχθηκαν με την ακραία μερίδα των ολιγαρχικών και στήριξαν το πραξικόπημα των Τριάκοντα Τυράννων. Ο Κριτίας και ο Χαρμίδης μάλιστα, θείοι του Πλάτωνα, ήταν από τους ηγέτες τους. Το γεγονός αυτό επέτρεψε στους κατηγόρους του να αφήσουν να εννοηθεί πως οι θεωρίες του δασκάλου ήταν υπεύθυνες για την κατάληξη των ”μαθητών”.

■   ΑΣΚΗΣΗ 11

Εκφώνηση

Ποια ήταν η απόφαση του δικαστηρίου για τον Σωκράτη και ποια η αντίδρασή του, όταν άκουσε την καταδικαστική απόφαση;

Απάντηση

Σελίδα 38: Το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας, που απαρτιζόταν από 501 δικαστές κληρωμένους από το σύνολο των πιο ηλικιωμένων πολιτών, έκρινε τον Σωκράτη ένοχο με μέτρια πλειοψηφία (281 ψήφοι έναντι 220). Στη δεύτερη ψηφοφορία, που αφορούσε την ποινή, η καταδίκη σε θάνατο ψηφίστηκε από περισσότερους (300 έναντι 201). Η σωκρατική ειρωνεία δεν είναι άσχετη με την εξέλιξη αυτή: όταν του δόθηκε ο λόγος προκειμένου, κατά τον νόμο, να προτείνει και αυτός μια ποινή, ο Σωκράτης, αντί να προτείνει λ.χ. την εξορία, πρότεινε την περιφρόνηση του και προς το δικαστήριο και προς τον θάνατο:

«Τι ταιριάζει σ᾿ έναν άνθρωπο φτωχό και ευεργέτη της πόλεως που του χρειάζεται ελεύθερος χρόνος για να σας προτρέπει στο καλό; Τίποτα δεν του ταιριάζει τόσο όσο το να τον βάλετε στο πρυτανείο και να τον τρέφετε δωρεάν […]. Αν λοιπόν πρέπει να προτείνω κάτι αντάξιό μου, προτείνω να τιμηθώ με σίτιση στο πρυτανείο.» [Ἀπολογία, 36d-e]. Εξηγώντας στη συνέχεια γιατί ένας άνθρωπος στην ηλικία του κανέναν λόγο δεν έχει να φοβάται τον θάνατο, προτείνει, για τυπικούς (και ειρωνικούς) λόγους το πρόστιμο της μιας μνας. Το ποσό αυτό ανέβασαν στις 30 μνες ο Πλάτωνας, ο Κρίτωνας και οι άλλοι φίλοι του, που μπήκαν εγγυητές, αφού η περιουσία του Σωκράτη δεν ξεπερνούσε τις 5 μνες.

■   ΑΣΚΗΣΗ 12

Εκφώνηση

Γιατί ο Σωκράτης μετά την καταδίκη του έμεινε περίπου έναν μήνα στο κρατητήριο και πώς κύλησαν οι μέρες αυτές;

Απάντηση

Σελίδα 39: Μετά την καταδίκη του, ο Σωκράτης έμεινε περίπου έναν μήνα στο κρατητήριο. Τις μέρες εκείνες γίνονταν στο ιερό νησί του Απόλλωνα, την Δήλο, τα Δήλια. Οι Αθηναίοι είχαν στείλει εκεί θεωρία (επίσημη αποστολή σε ιερή τελετή) αντιπροσώπους της πόλης και το ένα από τα δύο ιερά πλοία τους, την Πάραλο. Κατά το έθιμο, δεν μπορούσε να γίνει η εκτέλεση μέχρι την επιστροφή του πλοίου. Στη διάρκεια της κράτησής του, και ως την τελευταία στιγμή, ο Σωκράτης αντιστάθηκε στις προσπάθειες των φίλων του να τον πείσουν να αποδράσει. Όπως περιγράφει και ο Πλάτωνας στον Κρίτωνα, ο Σωκράτης πίστευε πως το γεγονός ότι αδικήθηκε από τους συμπολίτες του δεν αποτελούσε δικαιολογία για να διαπράξει αδικία εναντίον των νόμων της πόλης του. Έτσι, ήπιε ψύχραιμα το κώνειο, συζητώντας με τους φίλους του για την αθανασία της ψυχής και πέθανε μέσα στο κελί του δεσμωτηρίου.

ΙΙ. Ο ΠΛΑΤΩΝ, κεφ. Ε1: Ο βίος του, σελ. 40 – 42 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για την καταγωγή του Πλάτωνα και ποια είναι η σημαντικότερη πηγή πληροφοριών για τη ζωή του;

Απάντηση

Σελίδα 40: Ο Πλάτωνας γεννήθηκε το 428/9, από αριστοκράτες Αθηναίους γονείς. Πατέρας του ήταν ο Αρίστωνας, γιος του Αριστοκλή. Παρ᾿ όλο που δεν ξέρουμε πολλά για την οικογένεια του πατέρα του Πλάτωνα, και μόνο τα ονόματα του πατέρα και του παππού δείχνουν πως το γένος τους ήταν αριστοκρατικό. Μητέρα του ήταν η Περικτιόνη, από παλιά αρχοντική γενιά που έφτανε μέχρι τον Σόλωνα. Θείος της Περικτιόνης ήταν ο Κριτίας, διανοούμενος που συνδέθηκε στενά με το σοφιστικό κίνημα και κυρίως με το ολιγαρχικό πραξικόπημα των Τριάκοντα Τυράννων, των οποίων ήταν ηγετική μορφή. Αδελφός της Περικτιόνης ήταν ο Χαρμίδης, που επίσης συνεργάστηκε με τους Τριάκοντα και ο οποίος, στα νιάτα του, είχε συνδεθεί με τον Σωκράτη. Σημαντικότερη πηγή πληροφοριών για τη ζωή του Πλάτωνα είναι ένα κείμενο του ίδιου, η 7η Ἐπιστολή του, ένα γράμμα προς τους Συρακούσιους φίλους του, το οποίο αποτελεί ένα είδος αυτοβιογραφίας.

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για την παιδεία που έλαβε ο Πλάτωνας και την πρώτη του επαφή με το έργο της συγγραφής;

Απάντηση

Σελίδα 40: Ο Πλάτωνας έλαβε την επιμελημένη μουσική και γυμναστική παιδεία των αριστοκρατικών γόνων της Αθήνας. Νέος ασχολήθηκε με την τραγική ποίηση, έκαψε όμως τα πρωτόλειά του όταν γνώρισε τον Σωκράτη και δεν ξαναασχολήθηκε με την ποίηση. Το λογοτεχνικό του ταλέντο πάντως είναι φανερό σε κάθε αναγνώστη των διαλόγων του.

 

■   ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Ποιες ήταν οι εμπειρίες του Πλάτωνα από την ενασχόλησή του με την πολιτική ζωή της Αθήνας;

Απάντηση

Σελίδα 40: Από πολύ νέος ενδιαφέρθηκε για την πολιτική, η θλιβερή ανάμειξη όμως των μελών της οικογένειάς του στην υπόθεση των Τριάκοντα αφενός, και η επίσης θλιβερή απόπειρα της αποκαταστημένης δημοκρατίας να εκδικηθεί τους ολιγαρχικούς καταδικάζοντας τον Σωκράτη, τον αηδίασαν και τον απομάκρυναν οριστικά από οποιαδήποτε φιλοδοξία συμμετοχής στα κοινά της Αθήνας.

■   ΑΣΚΗΣΗ 4

Εκφώνηση

Πού κατέφυγε ο Πλάτωνας μετά τον θάνατο του Σωκράτη και πώς συνδέεται το όνομά του με τον Κορινθιακό πόλεμο κατά τη διετία 395-394 π.Χ.;

Απάντηση

Σελίδα 40: Μετά τον θάνατο του Σωκράτη, ο Πλάτωνας κατέφυγε, με άλλους του σωκρατικού κύκλου, στα Μέγαρα, στον φιλόσοφο Ευκλείδη.

Πρέπει να υπηρέτησε δυο φορές ως στρατιώτης στη διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου, στη διετία 395-394 π.Χ.

■   ΑΣΚΗΣΗ 5

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για το πρώτο ταξίδι του Πλάτωνα (398-390 π.Χ.) στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία;

Απάντηση

Σελίδα 40-41: Στα χρόνια 398-390, ο Πλάτωνας ταξιδεύει στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. (Πολύ μεταγενέστερες πληροφορίες, της εποχής του Κικέρωνα, μιλούν για επίσκεψη του Πλάτωνα στην Αίγυπτο και την Κυρήνη. Το πιθανότερο είναι πάντως ότι πρόκειται για θρύλους που δημιουργήθηκαν εξαιτίας κάποιων αναφορών του ίδιου του Πλάτωνα στη σοφία της Αιγύπτου και, κυρίως, εξαιτίας του μυστηρίου που περιέβαλε ήδη από τότε τα περίφημα αιγυπτιακά ιερατεία και τις απόκρυφες γνώσεις τους). Το ταξίδι αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό και για την πνευματική εξέλιξη του Πλάτωνα, αφού τότε ήρθε σε επαφή με τον Πυθαγορισμό και τον εξέχοντα εκπρόσωπό του, τον Αρχύτα τον Ταραντίνο, αλλά και για τη γνωριμία του με τον Διονύσιο τον Ι, τύραννο των Συρακουσών (405-367) και τον γαμπρό του, τον Δίωνα. Οι συνέπειες της σχέσης αυτής ήταν σοβαρότατες, σχεδόν δραματικές για τον Πλάτωνα. Με παρότρυνση του Δίωνα, ο νεαρός τύραννος, που είχε απαλλάξει ήδη τον σικελικό ελληνισμό από την απειλή των Καρχηδονίων, ήθελε να στραφεί προς τη φιλοσοφία και να διδαχθεί από τον Πλάτωνα την πολιτική αρετή και σοφία. Ο Πλάτωνας, μάλλον αφελώς, πίστεψε στις προθέσεις του τυράννου, αλλά ήδη η πρώτη αυτή επαφή έληξε άδοξα: ο φιλόσοφος εκδιώχτηκε κακήν κακώς και κινδύνεψε μάλιστα να πουληθεί ως δούλος στην Αίγινα όπου, παρά την εμπόλεμη κατάσταση του νησιού με την Αθήνα, τον έστειλε ο Διονύσιος.

■   ΑΣΚΗΣΗ 6

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για το δεύτερο και τρίτο ταξίδι του Πλάτωνα στη Σικελία (366-361 π.Χ.);

Απάντηση

Σελίδα 41: Παρά τις αρχικές κακοτυχίες του φιλοσόφου κατά το πρώτο του ταξίδι στη Σικελία, η φιλία του Πλάτωνα με τον Δίωνα είχε ως αποτέλεσμα να εμπλακεί ο φιλόσοφος για αρκετά χρόνια σε μια υπόθεση που του προκάλεσε σοβαρούς κινδύνους και ακόμα σοβαρότερες απογοητεύσεις. Στα 367, ο Διονύσιος ο ΙΙ διαδέχτηκε τον πατέρα του και ο Δίωνας πίεσε τον Πλάτωνα να επιστρέψει στις Συρακούσες πείθοντάς τον πως ο νέος τύραννος ήταν ακόμη πιο πρόθυμος από τον προηγούμενο να δεχθεί τα φιλοσοφικά διδάγματα. Προφανώς ο φιλόσοφος, που είχε απογοητευθεί από τα πολιτικά πράγματα της Αθήνας, αλλά δεν είχε πάψει να μελετά το θέμα της πολιτικής θεωρίας, πίστεψε πως θα μπορούσε να μεταμορφώσει τον Διονύσιο σε φιλόσοφο βασιλέα, σαν αυτούς τους ιδανικούς κυβερνήτες που περιγράφει στην Πολιτεία του. Έτσι, επέστρεψε στις Συρακούσες το 366, για να βρεθεί τελικά ”όμηρος” των πολιτικών συγκρούσεων Δίωνα και Διονύσιου. Παρ᾿ όλο που με δυσκολίες κατάφερε και πάλι να φύγει, επέστρεψε και τρίτη φορά στην Σικελία, το 361. Το τρίτο αυτό ταξίδι έληξε με τη θλιβερή εμπλοκή διάφορων Ακαδημεικών στην εμφύλια διαμάχη που ξέσπασε μεταξύ του Δίωνα και του Διονύσιου και στα συνεχή πραξικοπήματα που ακολούθησαν.

■         ΑΣΚΗΣΗ 7

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για την ίδρυση της Ακαδημίας του Πλάτωνα; Ποιο το περιεχόμενο των σπουδών της Ακαδημίας και ποιοι οι κυριότεροι μαθητές της σχολής;

Απάντηση

Σελίδα 41-42: Η ίδρυση της Ακαδημίας. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα από το πρώτο ταξίδι του στην Σικελία (398-390 π.Χ.), ο Πλάτωνας ίδρυσε τη σχολή του, την Ακαδημία, σε μια τοποθεσία της Αττικής γύρω στο ενάμισι χιλιόμετρο από το Δίπυλο. Η περίφημη αυτή σχολή θα λειτουργήσει για εννέα αιώνες, μέχρι το 529 μ.Χ., όταν την έκλεισε ο Ιουστινιανός (να σημειώσουμε πάντως πως τότε η σχολή βρισκόταν σε πλήρη παρακμή). Η σχολή λειτουργούσε σε ένα κτήμα κοντά στο πολύ παλιότερο γυμναστήριο που ονομαζόταν, όπως και όλη η περιοχή, Ακαδήμεια, από τον προστάτη ήρωά του, τον Ακάδημο ή Εκάδημο. Έτσι και η σχολή πήρε το ίδιο όνομα. Ανασκαφές που έγιναν το 1930 αποκάλυψαν το αρχαίο γυμναστήριο. Τα μαθήματα της Ακαδημίας πρέπει σε μεγάλο βαθμό να ήταν παρόμοια με αυτά που ο Πλάτωνας ορίζει στην Πολιτεία του ως ιδανική παιδεία των φυλάκων, της ανώτερης τάξης που ασκεί την εξουσία. Μεγάλη σημασία είχαν πάντως τα μαθηματικά, που θεωρούνταν ως απαραίτητη προετοιμασία για τη διδασκαλία της διαλεκτικής. Σύμφωνα άλλωστε με μια αρχαία παράδοση, στην είσοδο της Ακαδημίας συναντούσε κανείς την επιγραφή «ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω».

Μαθητές του Πλάτωνα ήταν, μεταξύ άλλων, ο Αριστοτέλης (που διαφώνησε μαζί του και ακολούθησε άλλη φιλοσοφική πορεία), ο ανιψιός και διάδοχός του Σπεύσιππος, ο Ξενοκράτης, ο Φίλιππος από τον Οπούντα, και άλλοι σημαντικοί φιλόσοφοι της ελληνιστικής εποχής.

ΙΙΙ. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ, σελ.49-52 / 56-57 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

α) Στην αρχή του Πρωταγόρα δίνεται μια σύντομη εισαγωγή. Ποιο είναι το περιεχόμενο της;

β) Ο Πλάτωνας ακολουθεί στην εισαγωγή του Πρωταγόρα την τεχνική του «αφηγημένου διαλόγου». Τι σημαίνει ο όρος και ποια πλεονεκτήματα προσφέρει ως τεχνική γραφής;

Απάντηση

α) Σελίδα 49: Βγαίνοντας από το σπίτι του Καλλία, ο Σωκράτης συναντά έναν φίλο του (του οποίου το όνομα δεν μαθαίνουμε) και, απαντώντας στις ερωτήσεις του, αρχίζει να του διηγείται πώς και γιατί βρέθηκε στου Καλλία, ποιους συνάντησε εκεί και τι συζητήθηκε. Με αυτή τη σύντομη εισαγωγή δίνεται στον Σωκράτη λοιπόν η αφορμή να αφηγηθεί τον διάλογο του με τον Πρωταγόρα. Το υπόλοιπο του έργου καλύπτεται ακριβώς από αυτή την αφήγηση του Σωκράτη.

β) Σελίδα 49: Η επιλογή αυτής της εισαγωγής ασφαλώς δεν είναι τυχαία. Ο Πλάτωνας έχει έτσι τη δυνατότητα, αντί να ακολουθήσει μια πολύ μονότονη αφήγηση της συνάντησης Σωκράτη – Πρωταγόρα, να δώσει στους αναγνώστες του μια ζωντανή διήγηση, στην οποία υποτίθεται πως ο ένας από τους πρωταγωνιστές της φιλοσοφικής μονομαχίας την περιγράφει σε ένα φιλικό του πρόσωπο. Ως λογοτεχνικό έργο, ο Πρωταγόρας κερδίζει έτσι σε ζωντάνια και αμεσότητα. Ίσως όμως, από την άλλη μεριά, το κείμενο να χάνει έτσι σε πειστικότητα: πώς είναι δυνατόν, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος δύσπιστος, να διηγείται κανείς με τέτοια ακρίβεια έναν φιλοσοφικό διάλογο και να μένει πιστός και ακριβής στην αναπαραγωγή των λεπτομερειών και των λεπτών αποχρώσεων μιας αντιπαράθεσης πάνω σε τόσα περίπλοκα θέματα όπως αυτά που συζητήθηκαν στο σπίτι του Καλλία; Κι όμως, το λογοτεχνικό ταλέντο του Πλάτωνα μας κάνει να λησμονούμε γρήγορα τέτοιες αντιρρήσεις, ακριβώς γιατί η παραστατικότητα και η γλαφυρότητα της αφήγησης του Σωκράτη μας παρασύρει και μας γοητεύει.

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Από ποιον παρακινήθηκε ο Σωκράτης να συναντήσει τον Πρωταγόρα; Ποια επιθυμία είχε ο συνομιλητής και ποιο είναι το θέμα που θα συζητήσει ο Σωκράτης μαζί του, όπως φαίνεται από τον πρόλογο του διαλόγου;

Απάντηση

Σελίδα 49-50: Ο Σωκράτης διηγείται κατ᾿ αρχάς στον ανώνυμο φίλο του πώς βρέθηκε στο σπίτι του Καλλία, όπου φιλοξενείται ο διάσημος σοφιστής Πρωταγόρας. Ο Ιπποκράτης, ένας νεαρός φίλος του Σωκράτη γεμάτος πάθος για τη μόρφωση και θαυμασμό για τους μεγάλους διανοητές, έτρεξε τα χαράματα στο σπίτι του Σωκράτη για να τον ειδοποιήσει πως ο Πρωταγόρας έφτασε στην Αθήνα. Ο Ιπποκράτης θέλει να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα και παρακαλεί τον Σωκράτη να τον βοηθήσει να παρουσιαστεί στον μεγάλο σοφιστή. Ο Σωκράτης αρχίζει να ρωτά τον νεαρό γιατί θέλει να μαθητεύσει κοντά στον Πρωταγόρα και τι ακριβώς ελπίζει να μάθει από αυτόν. Ο ενθουσιώδης Ιπποκράτης, που εκτός από τον ενθουσιασμό της νεότητάς του δεν διαθέτει ακόμα και μεγάλη σοφία, δεν μπορεί βεβαίως να απαντήσει. Έτσι, ο Σωκράτης δέχεται να πάνε μαζί στο σπίτι του Καλλία και να ρωτήσει αυτός, για λογαριασμό του Ιπποκράτη, τι ακριβώς μπορεί ο Πρωταγόρας να διδάξει τον νεαρό.

Βλέπουμε έτσι, ήδη από την αρχή, να αναδεικνύεται το θέμα της φιλοσοφικής συζήτησης που θα ακολουθήσει. Ο Πρόλογος αυτός δεν είναι απλώς η εικόνα ενός στιγμιότυπου της ζωής των νέων στην Αθήνα, είναι, πολύ περισσότερο, η πραγματική εισαγωγή στο θέμα: ποια είναι η αξία της σοφιστικής, και μπορούν οι σοφιστές (ή οποιοσδήποτε άλλος) να διδάξουν στους νέους την αρετή;

■   ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Ποιοι είναι συγκεντρωμένοι στο σπίτι του Καλλία και ποια η συμμετοχή τους στον διάλογο;

Απάντηση

Σελίδα 50: Ο Σωκράτης στο σπίτι του Καλλία. Περιγραφή του Πρωταγόρα και των άλλων προσώπων του διαλόγου. Ο Σωκράτης και ο Ιπποκράτης φτάνουν στο σπίτι του Καλλία και καταφέρνουν να μπουν, παρά την αγανάκτηση του θυρωρού που τους ανοίγει (ο οποίος έχει απελπιστεί με το πλήθος των ανθρώπων που έχουν πλημμυρίσει το σπίτι και μάλλον θα προτιμούσε να τους διώξει). Η είσοδος των δύο φίλων στη μεγάλη αυλή του αρχοντικού επιτρέπει στον Σωκράτη να περιγράψει τόσο τον Πρωταγόρα και τους άλλους δύο σοφιστές, τον Ιππία και τον Πρόδικο, που επίσης φιλοξενούνται εκεί, όσο και τους άλλους παρισταμένους. Ο κάθε σοφιστής βρίσκεται περικυκλωμένος από μια ομάδα μαθητών και θαυμαστών, ενώ αμέσως γύρω από τον Σωκράτη σχηματίζεται ο κύκλος των γνωστών συντρόφων του, του Ιπποκράτη βεβαίως, που τον συνοδεύει, και του Αλκιβιάδη και του Κριτία, που βρίσκονται ήδη εκεί. Ελάχιστη συμμετοχή θα έχουν πάντως αυτοί στην εξέλιξη του διαλόγου. Ο Αλκιβιάδης μόνον, και ο Καλλίας, ως ευγενικός οικοδεσπότης, θα επέμβουν κάποιες στιγμές, όταν τα πνεύματα θα οξυνθούν και οι δύο μονομάχοι θα θελήσουν να σταματήσουν τη συζήτηση. Ο Καλλίας είναι πιο ευγενής και συμβιβαστικός, ο Αλκιβιάδης, βεβαίως, πολύ πιο έντονος και ορμητικός.

■   ΑΣΚΗΣΗ 4

Εκφώνηση

Πώς περιγράφει ο Πλάτωνας τους τρεις σοφιστές που παρευρίσκονται στο σπίτι του Καλλία;

Απάντηση

Σελίδα 50: Ο Πλάτωνας περιγράφει κυρίως τους τρεις παρόντες σοφιστές. Ο Πρόδικος και ο Ιππίας είναι μάλλον γελοιογραφικά σχεδιασμένοι. Και οι δυο παρουσιάζονται ως επιδεικτικά πολυμαθείς, ο πρώτος μανιακός με τους ορισμούς των εννοιών (πράγμα για το οποίο εισπράττει τα ειρωνικά σχόλια του Σωκράτη), ο δεύτερος μεγαλόστομος και ρητορικός. Θα έλεγε κανείς πως όλο το αντισοφιστικό πάθος του Πλάτωνα ξεσπά στην περιγραφή της ρηχότητας και της μεγαλομανίας αυτών των δύο. Ο Πρωταγόρας, αντιθέτως, παρουσιάζεται μεν ως αλαζονικός και γεμάτος αυτοπεποίθηση, η σημαντική θέση όμως που ο στοχαστής αυτός κατείχε στην ιστορία της ελληνικής σκέψης δεν υποβαθμίζεται σε καμία περίπτωση. Παρ᾿ όλο που ο Πλάτωνας τον δείχνει να αγανακτεί με τις συνεχείς ερωτήσεις του Σωκράτη, σε σημείο να θέλει να σταματήσει τη συζήτηση, αν ο συνομιλητής του δεν τον αφήσει να αναπτύξει, όπως αυτός νομίζει, τις απόψεις του, είναι προφανές πως ο πρωταγορικός στοχασμός αντιμετωπίζεται ως άξιος σεβασμού. Γι᾿ αυτό και στην περίπτωση του, η σωκρατική ειρωνεία είναι πολύ διακριτική, ο Σωκράτης δείχνει μάλιστα έναν ειλικρινή σεβασμό προς τις απόψεις του αντιπάλου του.

■   ΑΣΚΗΣΗ 5

Εκφώνηση

Πώς ορίζει ο Πρωταγόρας το αντικείμενο της διδασκαλίας του στο πρώτο μέρος του διαλόγου στην αρχή της συζήτησης;

Απάντηση

Σελίδα 51: Στο πρώτο μέρος του διαλόγου, στην αρχή της συζήτησης, ο Σωκράτης πλησιάζει τον Πρωταγόρα και, εξ ονόματος του Ιπποκράτη, αρχίζει να τον ρωτά τι ακριβώς θα μάθει ο νεαρός αν γίνει μαθητής του. Ο Πρωταγόρας απαντά πως, ως σοφιστής, είναι σε θέση να καθοδηγήσει τον Ιπποκράτη έτσι, ώστε να βελτιώνεται συνεχώς. Ο μαθητής θα αποκτήσει τελικά την ικανότητα να σκέφτεται και να αποφασίζει σωστά (εὐβουλία) για κάθε θέμα που έχει σχέση τόσο με τον ιδιωτικό βίο (τῶν οἰκείων), όσο και με τον δημόσιο (το πράττειν και λέγειν στις υποθέσεις της πόλης). Στη θέση αυτή του Πρωταγόρα, που συνεπάγεται πρώτον ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως καταγωγής, κοινωνικής τάξης και οικονομικής κατάστασης είναι σε θέση να διδαχθούν την πολιτική αρετή, και δεύτερον ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν τη δυνατότητα να διδάσκουν στους άλλους την πολιτική αρετή, ο Σωκράτης απαντά εκφράζοντας τις έντονες αμφιβολίες του.

■   ΑΣΚΗΣΗ 6

Εκφώνηση

Ποια είναι η απάντηση του Σωκράτη για το «διδακτὸν» της αρετής και πώς τεκμηριώνει τις έντονες αμφιβολίες του;

Απάντηση

Σελίδα 51: Στη θέση του Πρωταγόρα για το «διδακτὸν» της αρετής, που συνεπάγεται πρώτον ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως καταγωγής, κοινωνικής τάξης και οικονομικής κατάστασης είναι σε θέση να διδαχθούν την πολιτική αρετή, και δεύτερον ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν τη δυνατότητα να διδάσκουν στους άλλους την πολιτική αρετή, ο Σωκράτης απαντά εκφράζοντας τις έντονες αμφιβολίες του.

Ως παράδειγμα φέρνει την αθηναϊκή εκκλησία του δήμου, όπου εάν παρουσιαστεί κάποιος μη ειδικός σε μια συζήτηση για τεχνικό θέμα και θελήσει να συμβουλεύσει σχετικά με αυτό τους συμπολίτες του, τον διώχνουν κοροϊδεύοντάς τον αντιθέτως, εάν το θέμα της συζήτησης αφορά γενικώς προβλήματα πολιτικής και καλής διοίκησης, τότε δέχονται τη γνώμη οποιουδήποτε, θεωρώντας προφανώς πως στα ζητήματα αυτά ο καθένας μπορεί να έχει ορθή άποψη χωρίς να έχει αναγκαστικά εκπαιδευτεί πάνω στο θέμα. Άλλωστε, συνεχίζει, η ζωή μάς δείχνει πως μεγάλοι πολιτικοί άνδρες, ο Περικλής για παράδειγμα, δεν κατάφεραν να διδάξουν στα ίδια τους τα παιδιά την πολιτική αρετή και πως οι καλύτεροι δάσκαλοι δεν πέτυχαν τίποτε με μαθητές που δεν ήταν καλοί. Κι αυτό σημαίνει πως μπορούμε να διδάξουμε μια οποιαδήποτε τέχνη, αλλά ποτέ κανείς δεν μπόρεσε με τη διδασκαλία να κάνει τον άλλο καλύτερο, αγαθότερο ή ικανότερο στην πολιτική αρετή.

■   ΑΣΚΗΣΗ 7

Εκφώνηση

Πώς απαντά ο Πρωταγόρας στις αντιρρήσεις που προέβαλε ο Σωκράτης στην αρχή της συζήτησης; Να δώσετε συνοπτικά το περιεχόμενο των μερών της απάντησης.

Απάντηση

Σελίδα 51: Ο Πρωταγόρας απαντά στις αντιρρήσεις που του προέβαλε ο Σωκράτης με έναν μεγάλο λόγο. Ο λόγος αυτός, που θα πρέπει να θύμιζε τις δημόσιες διαλέξεις, τις οποίες συνήθιζαν να κάνουν οι σοφιστές, χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, που ξεκινά με τον μύθο του Προμηθέα, ο σοφιστής απαντά στη σωκρατική αντίρρηση, σύμφωνα με τη οποία δεν υπάρχουν ”ειδικοί” στα θέματα της πολιτικής. Στο δεύτερο, απαντά στην αντίρρηση σύμφωνα με την οποία οι καλοί πολίτες δεν μπορούν (γι᾿ αυτό και δεν το δοκιμάζουν καν) να διδάξουν στους γιους τους την αρετή.

■   ΑΣΚΗΣΗ 8

Εκφώνηση

Τι αποδεικνύει κατά τον Πρωταγόρα ο μύθος του Προμηθέα που χρησιμοποιεί στο πρώτο μέρος του λόγου του, για να απαντήσει στις αμφιβολίες που διατύπωσε ο Σωκράτης;

Απάντηση

Σελίδα 51-52: Ο μύθος του Προμηθέα [322d5-324d1] αποδεικνύει, κατά τον Πρωταγόρα, πως οι Αθηναίοι έχουν δίκιο να παραχωρούν σε κάθε πολίτη το δικαίωμα της τοποθέτησης πάνω σε ζητήματα που αφορούν την καλή διοίκηση της πόλης: το βουλεύεσθαι (η σκέψη, η διατύπωση απόψεων, η ανάληψη ευθυνών, η ψήφιση) πάνω στα πολιτικά θέματα εξαρτάται εντελώς από τη δικαιοσύνη και τη λογική, δυο ιδιότητες που συνιστούν την αρετή του πολίτη και τις οποίες κατέχει κάθε πολίτης, αφού, όπως δείχνει ο μύθος του Προμηθέα, εάν δεν τις είχε ο κάθε πολίτης δεν θα μπορούσαν καν να σχηματιστούν ποτέ οργανωμένες κοινωνίες.

Ο κάθε άνθρωπος εξ ορισμού κατέχει αυτές τις ιδιότητες που του επιτρέπουν να έχει την ιδιότητα του πολίτη· αυτό αποδεικνύεται ακόμα περισσότερο από το γεγονός πως όποιος ισχυρίζεται πως δεν τις διαθέτει θεωρείται τρελός. Το γεγονός πως οι πόλεις έχουν προβλέψει τιμωρίες για πράξεις αδικίας αποδεικνύει επίσης πως υπάρχει μια γενική, πανανθρώπινη πίστη στην ιδέα πως το να είναι κανείς καλός πολίτης δεν είναι θέμα τύχης, όπως, για παράδειγμα, το να είναι ωραίος, αλλά κάτι που το διδάσκεται και το κατακτά κανείς με τη θέληση του. Άλλωστε, αν αυτό δεν ίσχυε όντως στην πραγματικότητα, θα ήταν εντελώς παράλογο να τιμωρούν οι άνθρωποι κάποιον για ένα ελάττωμα του χαρακτήρα του, ειδικά μάλιστα στην περίπτωση που δεν θα ήταν αυτός εκ των πραγμάτων σε θέση να το διορθώσει.

■   ΑΣΚΗΣΗ 9

Εκφώνηση

Ποια λογικά επιχειρήματα προβάλλει ο Πρωταγόρας στο δεύτερο μέρος του λόγου του, προκειμένου να αντικρούσει τις αντιρρήσεις που προέβαλε ο Σωκράτης;

Απάντηση

Σελίδα 52: Στο δεύτερο μέρος του λόγου [324d2-328d1], ο Πρωταγόρας δεν απαντά πλέον με μύθους, αλλά κατευθείαν με λογικά επιχειρήματα. Η αρετή, ισχυρίζεται ο σοφιστής, και είναι και πρέπει να θεωρείται διδακτή. Γιατί η αρετή είναι η αναγκαία εκείνη ιδιότητα που επιτρέπει σε κάθε άνθρωπο να συμμετέχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή, είναι η ιδιότητα που κάνει δυνατή την ύπαρξη κοινωνιών και πόλεων. Χωρίς την αρετή, τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και το αίσθημα του σεβασμού προς ό,τι είναι ιερό, δεν υπάρχουν ανθρώπινες κοινωνίες. Συνεπώς, πρέπει οι ίδιες οι κοινωνίες και οι γονείς να διδάσκουν στα παιδιά τους την αρετή, κι εάν υπάρχει άνθρωπος που δεν μπορεί ή δεν θέλει να τη διδαχθεί, αυτός θα πρέπει να τιμωρείται με την ποινή του θανάτου ή της εξορίας ως επικίνδυνος. Ο Σωκράτης δεν έχει δίκιο να ισχυρίζεται πως οι μεγάλοι πολιτικοί δεν προσπαθούν να διδάξουν στους γιους τους την αρετή. Μόνο που στην περίπτωση αυτή, η διδαχή δεν γίνεται υπό μορφήν μαθήματος. Όμως, από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να μιλάει, δηλαδή να επικοινωνεί πραγματικά και λογικά με τους γύρω του, όλοι προσπαθούν να του εμφυσήσουν τα διδάγματα και τα παραδείγματα που θα το κάνουν δίκαιο και σώφρονα άνθρωπο. Και αργότερα, όταν τα παιδιά στέλνονται να μάθουν ποίηση και μουσική, οι δάσκαλοί τους φροντίζουν, μέσα από τα κείμενα ή τη μουσική που τους διδάσκουν, να τους μάθουν κυρίως την αρετή. Το ίδιο, τέλος, κάνει και η πόλη για τους νεαρούς πολίτες της, μαθαίνοντάς τους τους νόμους και την υπακοή σ᾿ αυτούς.

■   ΑΣΚΗΣΗ 10

Εκφώνηση

Ποια είναι τα θέματα που πραγματεύεται ο διάλογος Πρωταγόρας και σε ποια επίπεδα εκτείνεται η αντιπαράθεση Πρωταγόρα και Σωκράτη;

Απάντηση

Σελίδα 56: Τα θέματα του Πρωταγόρα είναι στην ουσία δύο. Το πρώτο είναι αυτό το οποίο συζητούν τα δύο κεντρικά πρόσωπα, ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης: ποια είναι η φύση της αρετής; Το δεύτερο, εξίσου σημαντικό, είναι αυτό που τίθεται στα προλογικά μέρη του έργου: ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή και, δευτερευόντως, είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρόσωπα για να αναλάβουν τη διδασκαλία της αρετής;

Για τον Σωκράτη (και τον Πλάτωνα) το δεύτερο αυτό ζήτημα είναι εξίσου σοβαρό με το πρώτο, θα μπορούσαμε να πούμε μάλιστα πως στην ουσία δεν ξεχωρίζει από το πρώτο. Έτσι, βλέπουμε μέσα στο έργο να αντιπαρατίθενται όχι μόνον οι απόψεις περί αρετής του καθενός από τους δύο βασικούς συνομιλητές, αλλά και οι μέθοδοι για την προσέγγιση της αλήθειας. Συνεπώς, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το θέμα της αρετής αποτελεί το θέμα της συζήτησης, αλλά το θέμα του εάν η αρετή είναι διδακτή διαπερνά εμμέσως όλον τον διάλογο και αποκαλύπτεται στον αναγνώστη μέσα από τις διαφορετικές μεθόδους που ακολουθεί στη συζήτηση ο καθένας από τους συνομιλητές.

■   ΑΣΚΗΣΗ 11

Εκφώνηση

Ποια είναι η μέθοδος διερεύνησης που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης και γιατί επιμένει στην διευκρίνιση των εννοιών;

Απάντηση

Σελίδα 56: Η μέθοδος του Σωκράτη είναι η διαλεκτική. Ο Σωκράτης επιμένει στις ερωτήσεις που επιτρέπουν να διευκρινίζεται και να ορίζεται με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια κάθε επιμέρους θέμα και κάθε όρος. Με τη σειρά της, η ακρίβεια αυτή οδηγεί τους συνδιαλεγόμενους σε μια απόλυτη γνώση και κατανόηση του πράγματος που μελετούν.

■   ΑΣΚΗΣΗ 12

Εκφώνηση

Ο μύθος ως τρόπος έκθεσης των απόψεων του Πρωταγόρα και των σοφιστών και ως μέθοδος αφήγησης στον Πλάτωνα.

Απάντηση

Σελίδα 56: Η μέθοδος του Πρωταγόρα (και γενικώς των σοφιστών) είναι πολύ διαφορετική (από εκείνη του Σωκράτη). Μέσα στο έργο, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τρεις τρόπους για να εκθέσει τις απόψεις του. Τον μύθο, τη διάλεξη και τον σχολιασμό των ποιητικών κειμένων. Ως μύθο μπορούμε να ορίσουμε κάθε αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, είτε προέρχεται από την παράδοση και τον θρύλο είτε πρόκειται για κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο ποιητικός και συμβολικός χαρακτήρας του μύθου για τον Προμηθέα που αφηγείται ο Πρωταγόρας είναι προφανής. Αλλά όσο μεγάλη και αν είναι η συμβολική αξία του, είναι επίσης φανερό πως δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. Βεβαίως, και ο ίδιος ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε πολλές φορές τον μύθο και ο ίδιος (για παράδειγμα ο μύθος της σπηλιάς στην Πολιτεία), πάντοτε όμως για να συμπληρώσει μιαν αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι ως αυτόνομο τρόπο, ισοδύναμο με τις άλλες φιλοσοφικές μεθόδους, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στην γνώση. Πάντως, ίσως επειδή και ο ίδιος δεν απέρριπτε εντελώς την αξία της συμβολικής μυθικής αφήγησης, ο Πλάτωνας δεν είναι καθόλου ειρωνικός προς τον Πρωταγόρα στο σημείο αυτό.

 

■   ΑΣΚΗΣΗ 13

Εκφώνηση

Πώς αντιμετωπίζει ο Σωκράτης τη σοφιστική μέθοδο της διάλεξης;

Απάντηση

Σελίδα 57: Ο Σωκράτης δεν διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο τη δεύτερη σοφιστική μέθοδο, τη διάλεξη. Ισχυρίζεται πως έχει πολύ κακή μνήμη και του είναι αδύνατον, όταν ακούει μια μακροσκελή διάλεξη πάνω σε κάποιο θέμα, να συγκρατεί όλες τις λεπτομέρειες! Τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα; Πως σε μια διάλεξη, ο ομιλητής εκθέτει διάφορες ιδέες τις οποίες ο ακροατής δεν έχει καν τον χρόνο να εξετάσει. Επομένως, η μέθοδος της διάλεξης είναι μέθοδος πειθούς, όχι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Μπορεί, συνεπώς, να είναι καλή για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, αλλά όχι για τη φιλοσοφία, που σκοπός της είναι η αναζήτηση της αλήθειας.

■   ΑΣΚΗΣΗ 14

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για τη μέθοδο του Πρωταγόρα που ονομάζεται «σχολιασμός ποιητικών κειμένων»; Πώς τη χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι, οι σοφιστές και ποιες αντιρρήσεις εκφράζει ο Σωκράτης;

Απάντηση

Σελίδα 57: Τέλος, έχουμε τη μέθοδο του σχολιασμού ποιητικών κειμένων. Είναι η τρίτη μέθοδος που θα ακολουθήσει ο Πρωταγόρας στη συζήτησή του με τον Σωκράτη. Οι αρχαίοι Έλληνες, των οποίων η βασική παιδεία ήταν τα ομηρικά έπη, συνήθιζαν να αναφέρουν είτε τον Όμηρο είτε άλλους ποιητές ως αυθεντίες σε ζητήματα κάθε είδους. Η αναφορά λοιπόν στα λεγόμενα κάποιου ποιητή δεν ήταν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των σοφιστών. Οι σοφιστές πάντως, ανάμεσα στα άλλα ενδιαφέροντα που καλλιέργησαν, ασχολήθηκαν και με τις ”ανθρωπιστικές επιστήμες”, όπως θα λέγαμε σήμερα, μπορούμε επομένως να τους θεωρήσουμε ως πρωτοπόρους της λογοτεχνικής ανάλυσης, της φιλολογίας, κυρίως δε της γλωσσολογίας. Η βασική αντίρρηση του Σωκράτη όμως σ᾿ αυτήν την περίπτωση έχει να κάνει με τη γενική καχυποψία του (που ήταν και καχυποψία του Πλάτωνα) απέναντι στον γραπτό λόγο. Το γραπτό είναι βουβό, δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτόν που του θέτει ερωτήματα. Και σε αυτήν την περίπτωση, λοιπόν, ξαναγυρνάμε στην προσπάθεια του Πλάτωνα, μέσα σ᾿ αυτό το έργο, να καταδείξει τις περιορισμένες δυνατότητες της σοφιστικής και να αναδείξει τη σωκρατική διαλεκτική ως μοναδική φιλοσοφική μέθοδο ικανή να οδηγήσει στην αλήθεια.

■   ΑΣΚΗΣΗ 15

Εκφώνηση

Ποιες οι απόψεις του Σωκράτη και του Πρωταγόρα σχετικά με τη φύση της αρετής, στο τέλος του διαλόγου;

Απάντηση

Σελίδα 57: Το θέμα το οποίο αποτελεί και (το πρώτο) θέμα της συζήτησης μεταξύ Σωκράτη και Πρωταγόρα, είναι η φύση της αρετής. Όπως και σε άλλους νεανικούς διαλόγους του Πλάτωνα, το θέμα αυτό μένει στο τέλος κάπως μετέωρο, χωρίς δηλαδή να διατυπώνεται κάποιο οριστικό συμπέρασμα. Είναι χαρακτηριστικό πως οι δύο πρωταγωνιστές συμφωνούν να συνεχίσουν τη συζήτηση με κάποια άλλη ευκαιρία. Παρ᾿ όλη την έλλειψη ουσιαστικής κατάληξης, βλέπουμε πάντως να διαγράφονται καθαρότατα οι απόψεις των δύο ”αντιπάλων”. Ο Πρωταγόρας αρνείται την ίδια την ύπαρξη του απόλυτου και ασπάζεται τη σχετικότητα. Αντίθετα, ο Σωκράτης αναζητά μιαν αλήθεια γενική, καθολική και απόλυτη. Πάντως, η σωκρατική-πλατωνική θέση για την αρετή παραμένει, στον διάλογο αυτό, σε ανολοκλήρωτη ακόμα μορφή. Την ολοκληρωμένη αντίληψη του Πλάτωνα για την αρετή θα τη συναντήσουμε στην Πολιτεία.

ΙV. ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ, σελ. 92-93.1.2.3./ σελ. 96.6/ σελ. 97.8-98/ σελ. 99.12-101.13/ σελ. 102.14/ σελ.113 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

Ο Πλάτωνας στα νεανικά του χρόνια φιλοδοξούσε να ασχοληθεί με την πολιτική. Ποια γεγονότα ή καταστάσεις που βίωσε στην πόλη των Αθηνών τον απογοήτευσαν;

Απάντηση

Σελίδα 92: Όπως ομολογεί ο ίδιος ο Πλάτωνας στην 7η  Επιστολή του, όταν ήταν ακόμη νέος, φιλοδοξούσε να ασχοληθεί με την πολιτική. Όμως στα 404 οι ολιγαρχικοί με τη βοήθεια της Σπάρτης κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Στην αρχή, ο φιλόσοφος παρακολουθούσε με συμπάθεια αυτήν την κίνηση, επειδή και ο ίδιος ήταν εκ καταγωγής (και εκ πεποιθήσεως) αριστοκράτης και επειδή ήλπιζε ότι μια διακυβέρνηση κάπως αυταρχική θα θεράπευε τις πληγές που είχε προξενήσει στην πόλη η ασυδοσία των δημαγωγών. Επιπλέον δύο συγγενείς του, ο Κριτίας και ο Χαρμίδης, ανήκαν στην ηγετική ομάδα των ολιγαρχικών. Γρήγορα όμως ο φιλόσοφος απογοητεύτηκε εξαιτίας της ωμότητας των Τριάκοντα, οι οποίοι μάλιστα προσπάθησαν (ανεπιτυχώς βέβαια) να καταστήσουν συνένοχο στις βιαιοπραγίες τους ακόμη και τον Σωκράτη. Η τυραννία των Τριάκοντα διήρκεσε οκτώ μήνες (404-403) και είχε άδοξο τέλος. Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε, αλλά ο Πλάτωνας δοκίμασε μια ακόμη βαθιά απογοήτευση. Ο δάσκαλός του, ο Σωκράτης, «ο δικαιότερος άνθρωπος της εποχής», καταδικάστηκε για αθεΐα και διαφθορά της νεολαίας σε θάνατο (399 π.Χ). Στην καταδίκη του ασφαλώς συνέβαλε και η υποψία ότι ο φιλόσοφος διαπνεόταν από αντιδημοκρατικά φρονήματα.

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Σε ποια συμπεράσματα και πολιτικές απόψεις οδήγησαν τον Πλάτωνα οι απογοητεύσεις που βίωσε από την πολιτική της Αθήνας και τα ταξίδια του στην Κάτω Ιταλία και Σικελία;

Απάντηση

Σελίδα 92: Οι απογοητεύσεις που βίωσε από την πολιτική της Αθήνας, καθώς και η αρνητική εμπειρία που αποκόμισε από την παραμονή του στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Α´, δημιούργησαν στον Πλάτωνα την πεποίθηση ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα και ότι μόνο αν οι φιλόσοφοι αναλάμβαναν την εξουσία ή αν οι ηγεμόνες άρχιζαν να φιλοσοφούν, μόνο τότε θα μπορούσε να υπάρξει υγιής πολιτική ζωή. Πυρήνας της πολιτικής σκέψης του Πλάτωνα είναι η ιδέα της δικαιοσύνης, που σημαίνει: ο καθένας να πράττει αυτό για το οποίο είναι πλασμένος και καταλλήλως εκπαιδευμένος. Αν όλοι θέλουν να έχουν λόγο και να αποφασίζουν για όλα, τότε θα επικρατήσει το χάος.

■   ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Ποιες γενικές πληροφορίες γνωρίζετε για τη συγγραφή της Πολιτείας (απόψεις που διατυπώνονται, χρόνος συγγραφής, διαίρεση σε βιβλία, δραματικός χρόνος διαλόγου);

Απάντηση

Σελίδα 92-93: Τις απόψεις για την ιδεώδη πολιτεία, την καλλίπολιν, που διασφαλίζει στον πολίτη της τον άριστον βίον, εκθέτει ο Πλάτων στον διάλογό του Πολιτεία ἢ περὶ δικαίου. Το ογκώδες σύγγραμμα, καρπός πολύχρονης προσπάθειας, θα πρέπει να ολοκληρώθηκε γύρω στα 374 π.Χ. Η διαίρεση σε 10 βιβλία δεν προέρχεται από τον Πλάτωνα και δεν ανταποκρίνεται σε θεματικές ενότητες. (Οι νεότεροι εκδότες διατηρούν αυτήν τη διαίρεση, αλλά υιοθετούν και τη σελιδαρίθμηση της έκδοσης του Ερρίκου Στεφάνου, η οποία κυκλοφόρησε στα 1578. Στην έκδοση αυτή η Πολιτεία καταλαμβάνει τις σελίδες 327a-621d. Στον μύθο για το δαχτυλίδι του Γύγη για παράδειγμα παραπέμπουμε ως εξής: Πλ. Πολ. Γ´ 359b -360d ή ΙΙΙ 359b – 360d ή απλώς 359b – 360d). Ο δραματικός χρόνος, δηλαδή ο χρόνος κατά τον οποίον υποτίθεται ότι διεξάγεται ο διάλογος, είναι το 421 π.Χ.

■   ΑΣΚΗΣΗ 4

Εκφώνηση

Ποιος είναι ο τόπος, ο χρόνος και τα κύρια πρόσωπα του διαλόγου;

Απάντηση

Σελίδα 93: Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων, ο μεγαλύτερος αδελφός του Πλάτωνα είχαν κατεβεί στον Πειραιά για να παρακολουθήσουν τη γιορτή της Βενδίδας, μιας θρακικής θεότητας που ταυτιζόταν με την Άρτεμη. Επιστρέφοντας στην Αθήνα σταμάτησαν στο σπίτι του πλούσιου μέτοικου Κέφαλου, που ετοίμαζε θυσία. Στη συζήτηση που ακολούθησε εκείνο το καλοκαιρινό δειλινό πήραν μέρος ο Κέφαλος (ο πατέρας του ρήτορα Λυσία), ο μεγαλύτερος γιος του ο Πολέμαρχος, ο σοφιστής Θρασύμαχος, ο Κλειτοφών, οι δυο μεγαλύτεροι αδελφοί του Πλάτωνα, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος, και ο Σωκράτης. Όμως από το δεύτερο βιβλίο ως το τέλος οι κύριοι συζητητές είναι ο Σωκράτης, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος. Την επόμενη ημέρα ο Σωκράτης αναδιηγείται τη συζήτηση αυτή σε κάποιον φίλο του, αρχίζοντας με τη φράση «Κατέβην χθὲς εἰς Πειραιᾶ μετὰ Γλαύκωνος τοῦ Ἀρίστωνος…».

■   ΑΣΚΗΣΗ 5

Εκφώνηση

Ποιο είναι το θέμα του διαλόγου και τι σημαίνουν στο κείμενο οι όροι πόλις και πολιτεία;

Απάντηση

Σελίδα 93: Θέμα του διαλόγου είναι η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας και κατ᾿ επέκταση αν και κατά πόσο ο δίκαιος ή ο άδικος είναι ευτυχέστερος και σε αυτήν και στην άλλη ζωή. Όμως, για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο πρόβλημα, ο Σωκράτης προτείνει να το εξετάσουν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης – κράτους. Αρχίζει λοιπόν ένα πείραμα, μια θεωρητική κατασκευή εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτείται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξή της. Πώς λειτουργεί λοιπόν η δικαιοσύνη μέσα σ᾿ αυτόν τον ζωντανό οργανισμό, μέσα σε αυτή τη μεγάλη συλλογική ψυχή; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο Σωκράτης. Μια διευκρίνιση είναι αναγκαία· με τον όρο πόλις δηλώνεται η πόλη – κράτος, που αναπτύχθηκε ήδη από την αρχαϊκή εποχή στον ελληνικό χώρο. Με τον όρο πολιτεία δηλώνεται το πολίτευμα, οι βασικές δηλαδή αρχές που υπόκεινται στη νομοθεσία και στους θεσμούς της πόλης.

■   ΑΣΚΗΣΗ 6

Εκφώνηση

Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου τάξη, και πώς διαιρούνται συνοπτικά οι τάξεις στην πλατωνική πολιτεία;

Απάντηση

Σελίδα 96: Και στον ινδοευρωπαϊκό χώρο και στην αρχαία Αίγυπτο ο πληθυσμός χωριζόταν σε τρεις τάξεις: χειρώνακτες, πολεμιστές, ιερείς. Βέβαια ο όρος τάξη, όταν χρησιμοποιείται για τις κοινωνίες αυτές, είναι ένας εξόφθαλμος αναχρονισμός, αλλά πάντως σαφέστερος από άλλους συνώνυμους, όπως κοινωνική ομάδα, κάστα κ.τ.λ. Κατ᾿ ουσίαν με τον όρο τάξη δηλώνεται εδώ η ”λειτουργία” μιας ομάδας μέσα στην κοινωνία. Τριμερής είναι λοιπόν και η διαίρεση στην πλατωνική πολιτεία: δημιουργοί, φύλακες – επίκουροι, φύλακες – άρχοντες (βασιλείς). Κατ᾿ ουσίαν πρόκειται για δύο τάξεις, επειδή η ανώτερη προέρχεται κατόπιν αυστηρής επιλογής από τη μεσαία.

■   ΑΣΚΗΣΗ 7

Εκφώνηση

Ποιες οι αρμοδιότητες κάθε τάξης στην ιδανική Πολιτεία;

Απάντηση

Σελίδα 96-97: Η κατώτερη τάξη (δημιουργοί), που είναι και η πολυπληθέστερη, συγκροτείται από τους γεωργούς, τους τεχνίτες, τους εμπόρους και γενικά τους χειρώνακτες. Είναι βέβαια αποκλεισμένη από την εξουσία, εργάζεται όμως προστατευμένη και μπορεί να πλουτίζει ως ένα σημείο φυσικά. Οι μεγάλες οικονομικές διαφορές δεν είναι επιτρεπτές. Η τάξη αυτή είναι υποχρεωμένη να συντηρεί, αλλά όχι πλουσιοπάροχα, τις δύο άλλες ηγεμονικές τάξεις. Παιδιά ωστόσο που έχουν γεννηθεί στην τάξη των δημιουργών, αλλά έχουν να επιδείξουν εξαιρετικά προσόντα, μεταπηδούν στην ανώτερη τάξη και αντιστρόφως. Υπάρχει λοιπόν πρόβλεψη για την κοινωνική κινητικότητα. Οι φύλακες – επίκουροι επωμίζονται στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα και γενικά είναι αφοσιωμένοι στην υπηρεσία του κράτους. Οι φύλακες – παντελείς αναλαμβάνουν, μετά τα 50 τους χρόνια, τη διακυβέρνηση και μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας. Πρόκειται συνεπώς για μια αριστοκρατία του πνεύματος, που εξουσιάζει και συνάμα υπηρετεί το πλήθος.

■   ΑΣΚΗΣΗ 8

Εκφώνηση

Με ποια κριτήρια επιλέγονται οι φύλακες και τι περιλαμβάνει το κάθε στάδιο της αγωγής τους;

Απάντηση

Σελίδα 97-98: Το ενδιαφέρον του νομοθέτη επικεντρώνεται στην ορθή αγωγή των φυλάκων, που έχουν επιλεγεί με κριτήρια την καλή σωματική τους διάπλαση και την οξύνοια. Στο πρώτο στάδιο επιδιώκεται η εξισορρόπηση γυμναστικής και μουσικής αγωγής. Γυμναστική σημαίνει: φροντίδα για την ευεξία του σώματος, απλές ασκήσεις, υγιεινός τρόπος διαβίωσης. Μουσική είναι η ενασχόληση με τις καλές τέχνες: μουσική, χορός, τραγούδι, ανάγνωση, καλλιέργεια της εικαστικής ευαισθησίας. Ο νομοθέτης φυσικά επαγρυπνεί για τη μορφή και το περιεχόμενο της καλλιτεχνικής έκφρασης.

Ένας δεύτερος κύκλος εκπαίδευσης (από τα 20 ως τα 30) περιλαμβάνει κυρίως τις μαθηματικές επιστήμες: αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, αστρονομία, αρμονική. Κορωνίδα της εκπαιδευτικής πορείας είναι η πενταετής (από τα 30 ως τα 35) σπουδή της διαλεκτικής (φιλοσοφία) που οδηγεί στην ύψιστη μορφή γνώσης, δηλαδή στην αναζήτηση της ουσίας όλων των πραγμάτων και στη θέαση του Αγαθού.

■   ΑΣΚΗΣΗ 9

Εκφώνηση

Ποιες ήταν οι προϋποθέσεις προαγωγής των φυλάκων – επικούρων σε φύλακες – παντελεῖς και ποιες είναι οι ενασχολήσεις, οι ευθύνες και ο τρόπος ζωής των τελευταίων;

Απάντηση

Σελίδα 98: Η πορεία προς την ολοκλήρωση του ενάρετου ανθρώπου είναι τραχεία και γεμάτη δυσκολίες. Όσοι από τους φύλακες – επικούρους υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθοριστεί προάγονται μετά τα 50 τους έτη σε φύλακες παντελείς, δηλαδή σε φύλακες – άρχοντες (βασιλείς). Οι ενασχολήσεις αυτής της ολιγάριθμης αρχηγεσίας (ελίτ) είναι εν μέρει πρακτικές (διοίκηση του κράτους) και εν μέρει θεωρητικές, δηλαδή ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία. Οι άρχοντες έχουν την ευθύνη για την εκπαίδευση της νέας γενιάς των φυλάκων, ζουν μακάρια, επειδή απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές που μόνο αυτές διαρκούν, και όταν πεθάνουν τιμώνται ως ήρωες.

■   ΑΣΚΗΣΗ 10

Εκφώνηση

Ποια κατάσταση επικρατούσε για μεγάλα διαστήματα στην αθηναϊκή δημοκρατία και πώς μπορούσε να αντιμετωπιστεί, κατά τον Πλάτωνα;

Απάντηση

Σελίδα 99: Για μεγάλα διαστήματα η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν έρμαιο στα χέρια αδίστακτων δημαγωγών, που, όπως επισημαίνει ο κωμωδιογράφος, «καλόπιαναν, εθώπευαν, κολάκευαν και εξαπατούσαν τον Δήμο». Στο όνομα μιας δήθεν ισοτιμίας η ανάθεση πολλών αξιωμάτων γινόταν με κλήρωση! Για κρίσιμα θέματα δεν αποφάσιζε ο ορθός λόγος, αλλά η βοή του πλήθους και η πειθώ του ρήτορα. Η μοναδική λοιπόν ελπίδα κατά τον Πλάτωνα ήταν είτε να φιλοσοφήσουν οι άρχοντες, είτε να αναλάβουν τα ηνία του κράτους οι φιλόσοφοι.

■   ΑΣΚΗΣΗ 11

Εκφώνηση

Με ποια αλληγορία στηρίζει ο Πλάτωνας τη θέση ότι η πολιτεία μπορεί να διοικηθεί σωστά μόνο αν φιλοσοφήσουν οι άρχοντες ή αν αναλάβουν τα ηνία του κράτους οι φιλόσοφοι;

Απάντηση

Σελίδα 99-100: Σε μια δραματική αλληγορία παρουσιάζεται το σκάφος της πολιτείας να ταξιδεύει ακυβέρνητο. Ο ιδιοκτήτης που είναι μύωπας και κουφός δεν γνωρίζει τη ναυτική τέχνη. Τα μέλη του πληρώματος φιλονεικούν μεταξύ τους και κανείς δεν σκέπτεται ότι χρειάζεται ένας έμπειρος κυβερνήτης που να γνωρίζει τις θέσεις των άστρων και τις ιδιοτροπίες των ανέμων. Ο μόνος που μπορεί να οδηγήσει με ασφάλεια μέσα από την τρικυμία το ”μεθυσμένο καράβι” είναι ο κυβερνήτης – φιλόσοφος.

■    ΑΣΚΗΣΗ 12

Εκφώνηση

Γιατί οι φιλόσοφοι-βασιλείς είναι οι πιο κατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πολιτείας και τι σημαίνει ο όρος βασιλεύς στον Πλάτωνα; Να παραθέσετε τα χαρακτηριστικά των φιλοσόφων – βασιλέων που εγγυώνται τη σωστή διακυβέρνηση της πολιτείας.

Απάντηση

Σελίδα 100: Οι φιλόσοφοι – βασιλεῖς (ο όρος βασιλεύς στον Πλάτωνα δηλώνει απλώς τον άρχοντα, όχι τον απόλυτο μονάρχη που αντλεί την εξουσία του από το κληρονομικό δικαίωμα ή από τη θέληση του Θεού) είναι προσωπικότητες που δεν διαθέτουν μόνο γνώσεις και συνθετική σκέψη, αλλά πείρα ζωής, διοικητικές ικανότητες και αδαμάντινο χαρακτήρα. Αναλαμβάνουν την εξουσία από αίσθηση καθήκοντος για να διοχετεύσουν μέσα στη νομοθεσία τη σοφία τους και την ακεραιότητα τους. Δεν διαθέτουν ούτε προσωπική περιουσία ούτε καν οικογένεια για να είναι αδέκαστοι, ανεπηρέαστοι και ολόψυχα αφοσιωμένοι στο κοπιώδες λειτούργημά τους.

■    ΑΣΚΗΣΗ 13

Εκφώνηση

Ποιες θεμελιώδεις αρετές «ενσαρκώνει» η ιδεώδης πολιτεία κατά τον Πλάτωνα;

Απάντηση

Σελίδα 100: Η ιδεώδης πολιτεία ενσαρκώνει τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές: είναι σοφή, επειδή οι άρχοντες της (οι φιλόσοφοι – βασιλεῖς) είναι σοφοί και την καθοδηγούν προς το Αγαθόν. Είναι ανδρεία, επειδή οι φύλακες – επίκουροι είναι ανδρείοι και μπορούν να υπερασπισθούν αφενός την εδαφική της ακεραιότητα και αφετέρου τις αξίες που

προβάλλει το εκπαιδευτικό της σύστημα. Κοσμείται από σωφροσύνη (αυτοκυριαρχία και νομιμοφροσύνη), επειδή ανάμεσα στις τρεις τάξεις βασιλεύει η αρμονία, που προκύπτει από την υποταγή της κατώτερης στις ανώτερες. Είναι τέλος η πολιτεία αυτή δίκαιη, επειδή το κάθε στοιχείο εκπληρώνει τη λειτουργία του, χωρίς να παρακωλύει τη λειτουργία των άλλων, με άλλα λόγια: ο καθένας πράττει το έργο που του έχει ανατεθεί και δεν πολυπραγμονεί..

*    ΑΣΚΗΣΗ 14

Εκφώνηση

Ποια είναι τα μέρη της ψυχής, κατά τον Πλάτωνα, σε ποια σχέση βρίσκονται με τις τάξεις της πολιτείας και σε ποια σχέση πρέπει να βρίσκονται μεταξύ τους, για να θεωρείται ο άνθρωπος δίκαιος;

Απάντηση

Σελίδα 100-101: Εφόσον λοιπόν το όλον, η μεγάλη ψυχή, είναι ισορροπημένη και δίκαιη, και ο μικρόκοσμος, δηλαδή η ατομική ψυχή (στον Πλάτωνα ο όρος ψυχή δηλώνει και το χαρακτήρα, την προσωπικότητα, ακόμη και τον νου) είναι αρμονική. Το κατώτερο μέρος (κίνητρο, τάση) της, το ἀλόγιστον ή ἐπιθυμητικόν, που επιδιώκει την εκπλήρωση των βασικών αναγκών (φαγητό, ποτό, έρωτας) και γι᾿ αυτόν τον λόγο είναι φιλοχρήματο και φιλοκερδές, τιθασεύεται από το θυμοειδές. Και τα δύο μαζί υπακούουν στο ανώτερο στοιχείο, το λογιστικόν που ηγεμονεύει· η αντιστοιχία ανάμεσα στα τρία μέρη της ψυχής και στις τρεις τάξεις είναι προφανής. Κάθε άνθρωπος λοιπόν είναι δίκαιος, εφόσον τα τρία στοιχεία (νους, καρδιά, επιθυμίες), που συναπαρτίζουν την προσωπικότητά του, βρίσκονται σε αρμονική συμβίωση. Αν τα άλλα στοιχεία υφαρπάσουν την εξουσία του λογιστικού, τότε επέρχονται η σύγχυση και η καταστροφή. Την αρμονία διασφαλίζει η Δικαιοσύνη που απονέμει στον καθένα ό,τι του ανήκει και τον τοποθετεί στην θέση που του αρμόζει.

■   ΑΣΚΗΣΗ 15

Εκφώνηση

Ποιοι ορισμοί δίνονται στην Πολιτεία για τη δικαιοσύνη και από ποιους;

Απάντηση

Σελίδα 101: Το μείζον πρόβλημα που συζητείται στην Πολιτεία είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχή του διαλόγου διατυπώνονται διάφορες απόψεις περί του τι είναι δικαιοσύνη. Ο Κέφαλος που εκπροσωπεί την παλιά γενιά νομίζει ότι δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές. Έτσι ο πλούσιος έχει την δυνατότητα να είναι δίκαιος, επειδή μπορεί να εξοφλεί τα χρέη του. Ο Πολέμαρχος διισχυρίζεται ότι δικαιοσύνη είναι να αποδίδεις τα ίσα, καλό στον φίλο, κακό στον εχθρό. Παραβλέπει όμως το γεγονός ότι ο φίλος ενδέχεται να είναι άδικος και ο εχθρός δίκαιος. Ο σοφιστής Θρασύμαχος είναι ωμός· το συμφέρον του ισχυρού καθορίζει το τι είναι δίκαιο. Ο Γλαύκων, που είναι κατά κάποιον τρόπο το φερέφωνο της αριστοκρατικής ηθικής, θεωρεί τη δικαιοσύνη ως μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς και αδύνατους για την αυτοπροστασία τους. Όλοι αυτοί οι ορισμοί εμπεριέχουν ένα κόκκο αλήθειας, αλλά αποδεκτός τελικά γίνεται ο ορισμός του Σωκράτη: «τὸ τὰ αὑτοῦ πράττειν», με άλλα λόγια: ο καθένας οφείλει να πράττει για το κοινωνικό σύνολο εκείνο «εἰς ὃ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴη» (433a).

■   ΑΣΚΗΣΗ 16

Εκφώνηση

Πώς εξηγεί ο Πλάτων την άποψή του ότι στη δικαιοσύνη εμπεριέχονται και οι τρεις άλλες αρετές;

Απάντηση

Σελίδα 101-102: Ο ορισμός της δικαιοσύνης: τὸ τὰ αὑτοῦ πράττειν μπορεί να είναι σωτήριος για μιαν επιχείρηση, αλλά σε μία κοινωνία ποιος, όσο σοφός και αδέκαστος κι αν είναι, και με ποια κριτήρια θα καθορίσει τι πρέπει να πράττει ο άλλος; Δεν αναιρείται η ισότητα, όταν εφαρμοσθεί η αρχή αυτή; Για να κατανοήσουμε τη σκέψη του Πλάτωνα θα πρέπει να την εντάξουμε σε ένα παραδοσιακό πλαίσιο προβληματισμού που συμπεριλαμβάνει ακόμη και κοσμολογικές αντιλήψεις. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο (απ. 94), «Ἥλιος οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν». Ούτε ο ήλιος λοιπόν δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια, μέσα στα οποία κινείται. Αν τυχόν και τα υπερβεί, τότε οι Ερινύες, οι βοηθοί της Δικαιοσύνης (πρόσεξε τη χρήση του όρου επίκουρος· και στην ιδεώδη πολιτεία επίκουροι ονομάζονται όσοι επιβλέπουν την επιβολή της τάξης) θα τον βρουν και θα τον επαναφέρουν στην τροχιά του. Ξεφεύγοντας από τα όριά του ο Ήλιος διαπράττει ὕβριν που τιμωρείται αυστηρά. Έτσι λοιπόν και ο άνθρωπος, για να μην διαπράττει αδικία, οφείλει να μην υπερβαίνει τα προσωπικά του όρια. Αν ο ίδιος δεν είναι σε θέση είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίσης να οριοθετήσει τον τομέα της δραστηριότητας του, τότε τουλάχιστον θα πρέπει να συμμορφώνεται προς τις υποδείξεις του εμπειρότερου, του σοφότερου, του σωφρονέστερου. Δικαιοσύνη λοιπόν είναι ένα είδος αρμονίας των αντιμαχόμενων τάσεων της ψυχής. Η αρμονία αυτή πηγάζει από το γνῶθι σαυτόν και τον συνακόλουθο αυτοπεριορισμό. Αν ο άνθρωπος διερευνήσει τον εαυτό του και αποδεχτεί τα όριά του, τότε η συμπεριφορά του απέναντι στους συνανθρώπους του, στην πόλη, στους θεούς, στη φύση είναι η ορθή. Από την άποψη αυτή στη δικαιοσύνη εμπεριέχονται και οι τρεις άλλες αρετές, η σοφία που διαβλέπει και εκτιμά το βάρος της προσωπικότητάς μας, η ανδρεία που έχει το θάρρος να αποδεχθεί την εκτίμηση, και τέλος η σωφροσύνη που επιβάλλει τον αυτοέλεγχο.

■   ΑΣΚΗΣΗ 17

Εκφώνηση

Ποια είναι τα γνωρίσματα της ιδεώδους πολιτείας, κατά τον Πλάτωνα, και ποιο το διαστρεβλωμένο απότοκο αυτής;

Απάντηση

Σελίδα 102: Η ιδεώδης πολιτεία είναι αριστοκρατική, αλλά η αριστοκρατία της δεν βασίζεται στην καταγωγή παρά στο πνεύμα. Η φθορά της έχει αίτια εσωτερικά, την ανάμειξη του χρυσού με το χάλκινο γένος. Διαστρεβλωμένο λοιπόν απότοκό της είναι η τιμοκρατική πολιτεία (ιστορικό πρότυπο: η Σπάρτη). Η πολιτεία αυτή είναι φιλοπόλεμη και υποχείριο της φιλαργυρίας. Έτσι, ο τιμοκρατικός άνθρωπος είναι παραδομένος στο θυμοειδές στοιχείο και επιδιώκει συνεχώς τιμές, διακρίσεις, πλούτο και ηδονές.

■   ΑΣΚΗΣΗ 18

Εκφώνηση

Τι γνωρίζετε για το πολίτευμα της Ολιγαρχίας και το ρόλο των κηφήνων σε αυτό; Απάντηση

Σελίδα 102: Από την Τιμοκρατία προκύπτει η Ολιγαρχία (πλουτοκρατία), όπου ο άμετρος πλουτισμός εκκολάπτει ένα πλήθος κηφήνων. Άλλοι από αυτούς έχουν κεντρί (οι κακούργοι) και άλλοι είναι άκεντροι (οι πτωχοί), όλοι τους όμως επιδιώκουν την ανατροπή της πολιτείας. Ο ολιγαρχικός λατρεύει το χρήμα, περιφρονεί την παιδεία, αδιαφορεί για την τιμή και την υπεράσπιση της πατρίδας του. Ως πρότυπο ο Πλάτωνας θα πρέπει να είχε υπόψη του την αποικία των Φοινίκων, την Καρχηδόνα, με τους μυωπικούς ηγεμόνες που έθεταν υπεράνω των πάντων το προσωπικό τους συμφέρον.

■   ΑΣΚΗΣΗ 19

Εκφώνηση

Πώς προκύπτει το πολίτευμα της Δημοκρατίας; Ποια είναι τα γνωρίσματά της; Απάντηση

Σελίδα 102: Οι κηφήνες συνεχώς πληθύνονται, επειδή οι ολιγαρχικοί ευνοούν την κατασπατάληση της πατρικής περιουσίας των απόρων, για να πλουτίζουν οι ίδιοι ακόμη πιο πολύ. Όταν οι κηφήνες συνειδητοποιήσουν τη δύναμή τους, ανατρέπουν την ολιγαρχία και εγκαθιστούν ένα ανάπηρο πολίτευμα, τη Δημοκρατία. Εδώ επιτρέπονται τα πάντα· ο καθένας πράττει και λέγει ό, τι θέλει και ζει όπως θέλει. Τα αξιώματα μοιράζονται με κλήρο, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι οι πολίτες είναι ίσοι. Οι δάσκαλοι φοβούνται και κολακεύουν τους μαθητές, οι γέροντες συμπεριφέρονται σαν να είναι νέοι, ακόμη και τα ζώα ωθούν έξω από τον δρόμο τους ανθρώπους!

■   ΑΣΚΗΣΗ 20

Εκφώνηση

Ποιες συνθήκες οδηγούν στην Τυραννίδα, κατά τον Πλάτωνα, και ποια είναι τα γνωρίσματα του τυράννου;

Απάντηση

Σελίδα 102: Η άμετρη ελευθερία της Δημοκρατίας οδηγεί στην αναρχία. Μέσα στην πόλη δημιουργείται πόλωση. Από τη μια είναι οι άπληστοι ολιγαρχικοί και από την άλλη οι άκεντροι κηφήνες (οι πτωχοί) που έχουν ωστόσο ως προστάτες τους κηφήνες με κεντρί. Όταν λοιπόν ο κακούργος κηφήνας αναλάβει με τη βοήθεια του Δήμου την εξουσία, εγκαθιστά την Τυραννίδα. Ως τύραννος πια λησμονεί τις υποσχέσεις που είχε δώσει στους πτωχούς για την αναδιανομή του πλούτου, κηρύσσει πολέμους για να αποσπά τον λαό από τα προβλήματά του και καταδιώκει τους επιφανείς πολίτες. Για να προστατευθεί από τους αγανακτισμένους και ελευθερόφρονες συγκροτεί σωματοφυλακή από απελεύθερους. Ο τυραννικός άνθρωπος περιτριγυρίζεται από σμήνος ηδονών, κλέπτει, συκοφαντεί και διαπράττει κάθε είδους ανοσιούργημα.

■   ΑΣΚΗΣΗ 21

Εκφώνηση

Ποιος εκφραστικός τρόπος ονομάζεται αλληγορία;

Απάντηση

Σελίδα 113: Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέγει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση.

■   ΑΣΚΗΣΗ 22

Εκφώνηση

Σε τι αναφέρεται η αλληγορία του σπηλαίου, όπως αναπτύσσεται στην αρχή του Ζ’ βιβλίου της Πολιτείας; Παρουσιάστε το περιεχόμενό της.

Απάντηση

Σελίδα 113: Η αλληγορία του σπηλαίου, όπως αναπτύσσεται στην αρχή του Ζ’ βιβλίου της Πολιτείας, αναφέρεται στην επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση, στην υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος, να φωτίσει τους συνανθρώπους του, αλλά και γενικότερα στην αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας και στον κόσμο της νόησης.

Ας φανταστούμε λοιπόν, λέει ο Σωκράτης, δεσμώτες σε μια σπηλιά, που δεν βλέπουν παρά μόνο σκιές να προβάλλονται στο βάθος πάνω στο τοίχωμα. Οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν ότι οι σκιές είναι η μοναδική αλήθεια. Αν τώρα ορισμένοι λυθούν από τα δεσμά τους και ανεβούν σκαλί – σκαλί προς την έξοδο, όπου λάμπει το φως του ηλίου, είναι βέβαιο ότι θα δυσανασχετήσουν από τη λάμψη που πληγώνει την όρασή τους και θα επιστρέψουν στο δεσμωτήριό τους. Αν ωστόσο εξαναγκαστούν να παραμείνουν στο φως, θα αρχίσουν βαθμιαία να συνηθίζουν στη λάμψη και θα μπορέσουν να ατενίσουν τον ήλιο, που συμβολίζει την ιδέα του Αγαθού, και να αναγνωρίσουν την κυριαρχία του στον κόσμο των αισθητών πραγμάτων. Από οίκτο θα θελήσουν να ελευθερώσουν τους παλαιούς συντρόφους τους. Αν όμως ξαναβρεθούν μέσα στη σπηλιά, το σκοτάδι θα βλάψει την όρασή τους και θα τους εκθέσει στην καταφρόνια των άλλων, οι οποίοι ενδέχεται να επιτεθούν στους επίδοξους ελευθερωτές τους και να τους εξοντώσουν (ευανάγνωστος υπαινιγμός στην καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη). Παρά τον κίνδυνο ωστόσο, ο απελευθερωμένος δεσμώτης, ο φιλόσοφος δηλαδή, έχει την υποχρέωση να κατέλθει στη σπηλιά και να προσπαθήσει να αναμορφώσει τους δεσμώτες.

 

 

 

V. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑ, σελ.139-149 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

Ποιες πληροφορίες για την καταγωγή και την παιδική ηλικία του Αριστοτέλη αντλούνται από τις αρχαίες πηγές;

Απάντηση

Σελίδα 139: Όταν ο Αριστοτέλης πέθανε στη Χαλκίδα ήταν -σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές μας- «τριῶν που καὶ ἑξήκοντα ἐτῶν»· ήταν τότε το τρίτο έτος της εκατοστής δέκατης τέταρτης Ολυμπιάδας σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Απολλόδωρου, όπως τους μαθαίνουμε από τον Διογένη τον Λαέρτιο (3ος αι. μ.Χ.). Ο θάνατος λοιπόν του Αριστοτέλη συνέβη στα 322 π.Χ. Όλα αυτά θα πουν πως ο Αριστοτέλης πρωτοείδε το φως του ήλιου στα 384 π.Χ. Το όνομα μιας μικρής, ασήμαντης μακεδονικής πόλης επρόκειτο, χάρη σ᾿ αυτό το γεγονός, να χαραχθεί στη μνήμη των ανθρώπων: «Ἀριστοτέλης πόλεως μὲν ἦν Σταγείρων, τὰ δὲ Στάγειρα πόλις Θρᾴκης πλησίον Ὀλύνθου καὶ Μεθώνης». Και ο παλιός βιογράφος του Αριστοτέλη αισθάνθηκε, όπως βλέπετε, την ανάγκη να χρησιμοποιήσει άλλα γνωστότερα γεωγραφικά ονόματα για να πληροφορήσει τους αναγνώστες του προς τα πού θα έπρεπε να φανταστούν ότι βρισκόταν ο τόπος που γέννησε τον Αριστοτέλη. Ποιος θα ήξερε τα Στάγειρα, τη μικρή πόλη της Χαλκιδικής; Ο πατέρας του λεγόταν Νικόμαχος και ήταν γιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του Γ’. Μικρός ακόμη θα είχε επομένως ο Αριστοτέλης την ευκαιρία να γνωρίσει κοντά στον πατέρα του έναν περίεργο και ενδιαφέροντα κόσμο: τον κόσμο της ιατρικής. Τη συνήθεια να καταβροχθίζει βιβλία ο Αριστοτέλης θα την είχε ασφαλώς από τα μικρά του χρόνια· τα βιβλία της βιβλιοθήκης του πατέρα του, τα ιατρικά βιβλία, θα είχαν ασφαλώς περάσει και ξαναπεράσει από τα χέρια του. Ο ίδιος θα βεβαιώσει αργότερα -ολοφάνερα με πολύ καημό- ότι κανείς δεν γίνεται γιατρός διαβάζοντας μόνο βιβλία· ποιος όμως θα μπορούσε να αρνηθεί πόσο ευαίσθητη είναι σε ορισμένες επιδράσεις η ψυχή μας σ᾿ αυτήν την περίοδο της ζωής μας;

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Πότε έφτασε ο Αριστοτέλης στην Αθήνα για πρώτη φορά και γιατί επέλεξε την Ακαδημία για τις σπουδές του;

Απάντηση

Σελίδα 139: Δεκαεφτά χρονών ήταν ο γιος του Ασκληπιάδη Νικόμαχου -ορφανός από χρόνια από πατέρα- όταν έφτασε στην Αθήνα στα 367 π.Χ. να σπουδάσει στην Ακαδημία, τη σχολή του Πλάτωνα. Τα έργα του μεγάλου δασκάλου -όσα είχαν γραφτεί ως την εποχή εκείνη- θα του ήταν ασφαλώς γνωστά. Η μαγεία του πλατωνικού λόγου θα πρέπει να ήταν που οδήγησε τα βήματά του με αποφασιστικότητα προς την Ακαδημία. Αλλιώς γιατί, αλήθεια, να διάλεξε αυτήν από το πλήθος των σχολών που υπήρχαν τότε στην Αθήνα;

■   ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Ποια επίδραση είχε η απουσία του Πλάτωνα και το περιβάλλον της Ακαδημίας γενικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του;

Απάντηση

Σελίδα 139-140: Τον Πλάτωνα πάντως ο Αριστοτέλης δεν τον βρήκε τότε στην Αθήνα· ο μεγάλος δάσκαλος είχε πριν από λίγο αναχωρήσει για τη Σικελία· ήταν το δεύτερο από τα τρία ταξίδια που επιχείρησε στην περιοχή εκείνη του ελληνισμού κυνηγώντας το όνειρό του, να δει, με τη βοήθεια των ισχυρών φίλων που είχε εκεί, να παίρνουν ζωή οι πολιτικές του ιδέες και διδασκαλίες. Να ήταν άραγε η απουσία του Πλάτωνα από την Αθήνα τον καιρό που έφτασε εκεί νεαρός σπουδαστής ο Αριστοτέλης ένα γεγονός με αποφασιστική σημασία για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Σταγειρίτη; Δεν δυσκολεύεται κανείς να απαντήσει καταφατικά στο ερώτημα αυτό, κυρίως μάλιστα όταν λάβει υπόψη του ότι η Ακαδημία δεν ήταν απλώς μια σχολή, μια από τις πολλές που υπήρχαν τότε στην Αθήνα. Η σημασία της Ακαδημίας βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι ήταν το σημείο συνάντησης σημαντικών λογίων της εποχής, που διατηρώντας και μέσα στο πλαίσιο της Ακαδημίας ο καθένας τη δική του προσωπικότητα, το δικό του επιστημονικό “πιστεύω”, προωθούσαν όλοι μαζί την επιστημονική έρευνα παίρνοντας ο ένας από τον άλλο χρήσιμες παρορμήσεις και επιδρώντας θετικά ο ένας στον άλλον.

■   ΑΣΚΗΣΗ 4

Εκφώνηση

Ποια η επιρροή του Εύδοξου από την Κνίδο στην ψυχοσύνθεση του Αριστοτέλη; Απάντηση

Σελίδα 140: Ένας τέτοιος λόγιος τον οποίο είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει σ᾿ αυτήν, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, και ο Πλάτωνας δεν δίστασε καθόλου να του εμπιστευθεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύθυνση της σχολής του. Δεν ήταν λοιπόν μόνο τυχερός ο νεαρός Σταγειρίτης που «βρέθηκε», όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας, «την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά»· πιο σημαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είχε, από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθεση, την απόλυτα σχεδόν θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιητική (τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα).

■   ΑΣΚΗΣΗ 5

Εκφώνηση

Ποια σχέση διαμορφώθηκε ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα μετά την επιστροφή του τελευταίου στην Αθήνα;

Απάντηση

Σελίδα 140: Η επιστροφή του Πλάτωνα στην Αθήνα έγινε μόλις δυο χρόνια αργότερα· ο Πλάτωνας είχε πια τότε περάσει τα εξήντα, ενώ ο Αριστοτέλης μόλις πλησίαζε τα είκοσι. Ο έμπειρος δάσκαλος δεν χρειάστηκε πολύ για να διακρίνει με τι αρετές ήταν προικισμένος ο νεαρός μαθητής του. Ό,τι βέβαια θα θαύμασε πιο πολύ σ᾿ αυτόν θα ήταν η οξύνοιά του. Στην αρχαιότητα υπήρχε το ανέκδοτο ότι ο Πλάτωνας έδωσε στον Αριστοτέλη το παρανόμι “ο Νους”, ο Νους της σχολής. (Μια αρχαία πηγή μας διηγείται πως «Όταν έλειπε από το μάθημα ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας έλεγε πικραμένος: “Λείπει ο Νους, άρα σήμερα το ακροατήριό μου είναι κουφό”».) Ο Πλάτωνας όμως έδωσε κι ένα δεύτερο παρατσούκλι στον Αριστοτέλη· τον είπε “αναγνώστη”, γιατί ο Αριστοτέλης έμενε μερικές φορές και διάβαζε στο σπίτι του αντί να πηγαίνει στο μάθημα.

■   ΑΣΚΗΣΗ 6

Εκφώνηση

Ποιες ήταν οι δραστηριότητες του Αριστοτέλη στην Ακαδημία και ποιες οι συνέπειες της διδασκαλίας του και των ιδεών του στις σχέσεις του με τους συναδέλφους του;

Απάντηση

Σελίδα 141: Είκοσι χρόνια έμεινε ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία. Μετά τη συμπλήρωση των βασικών σπουδών του κύριο έργο του είχε πια την επιστημονική έρευνα και τη διδασκαλία. Η διδασκαλία του στην Ακαδημία και οι ιδέες που με αυτήν μετέδιδε στους μαθητές του έφεραν συχνά τον Αριστοτέλη αντιμέτωπο με τους συναδέλφους του στην Ακαδημία, τον Ηρακλείδη, τον Σπεύσιππο, τον Ξενοκράτη· ήταν αληθινά αλύπητη μερικές φορές η κριτική που ασκούσε σε βάρος τους. Και του Πλάτωνα οι απόψεις δεν ξέφυγαν από τον έλεγχο του Αριστοτέλη. Τι να πει κανείς για την κριτική που ασκούσε σε βάρος άλλων σχολών και των εκπροσώπων τους; Έτσι καταλαβαίνουμε πώς συνέβαινε να έχει ο Αριστοτέλης λίγους μόνο φίλους, πολλούς όμως εχθρούς. Ο χαρακτήρας του δεν θα ήταν βέβαια άσχετος με αυτό το γεγονός, σχεδόν όμως τις περισσότερες φορές ήταν η βαθιά του πίστη πως οι δικές του απόψεις βρίσκονταν πιο κοντά στην αλήθεια αυτό που τον εξωθούσε στην αυστηρή κριτική των απόψεων των άλλων όταν είχε να διαλέξει ανάμεσα στους φίλους και στην αλήθεια -μας το βεβαιώνει ο ίδιος- θεωρούσε «ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν». Πώς να συμπεριφερόταν διαφορετικά ένας άνθρωπος που πίστευε ακράδαντα πως του αληθινού φιλοσόφου γνώρισμα είναι να έχει το κουράγιο ακόμη «καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας», να θυσιάζει δηλαδή ακόμη και τις πιο προσωπικές του απόψεις, αν είναι να σωθεί η αλήθεια;

■   ΑΣΚΗΣΗ 7

Εκφώνηση

Πότε πήγε ο Αριστοτέλης στη Μακεδονία και για ποιο λόγο;

Απάντηση

Σελίδα 145: Εγκαταστημένος στη Μακεδονία (343/2 π.Χ.) ο Αριστοτέλης ανέλαβε, με πρόσκληση του βασιλιά Φίλιππου, την αγωγή του Αλέξανδρου, του νεαρού (δεκατριών, τότε, χρονών) διαδόχου του θρόνου. Η εκπαίδευση γινόταν συνήθως στη Μίεζα, μια μικρή κωμόπολη κοντά στην Πέλλα. Για την αγωγή του Αλέξανδρου ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε κατά κύριο λόγο τα ομηρικά έπη (με την ευκαιρία μάλιστα αυτή ο φιλόσοφος επιμελήθηκε μια καινούργια έκδοση των ομηρικών επών).

■   ΑΣΚΗΣΗ 8

Εκφώνηση

Πότε εγκαταστάθηκε στην Αθήνα για δεύτερη φορά ο Αριστοτέλης και ποια η συγγραφική του δραστηριότητα;

Απάντηση

Σελίδα 145-146: Στη Μακεδονία ο Αριστοτέλης έμεινε ως το 335. Το κλίμα που επικρατούσε τώρα στην Αθήνα ευνοούσε την επάνοδό του εκεί. Συνοδευμένος λοιπόν από τον Θεόφραστο ξαναγύρισε στον τόπο που είχε γίνει γι’ αυτόν μια δεύτερη πατρίδα. Εκεί συνέχισε τις έρευνές του· μαζί, φυσικά, και τη διδασκαλία του, όχι όμως πια στην Ακαδημία, που τη διηύθυνε τώρα ο Ξενοκράτης, αλλά στο Λύκειο, το δημόσιο γυμναστήριο στον Λυκαβηττό, όπου δίδασκαν συνήθως ρήτορες και σοφιστές. Αργότερα, όταν ο Θεόφραστος ίδρυσε σχολή που θα διαφύλαττε και θα πρόβαλλε τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη, αυτή πήρε το όνομα Περίπατος, ίσως από τον περίπατον τη στεγασμένη στοά του Λυκείου.

Δώδεκα χρόνια έζησε τη δεύτερη αυτή φορά ο Αριστοτέλης στην Αθήνα. Και ήταν όλα χρόνια απερίσπαστης δουλειάς. Ο φιλόσοφος συνθέτει τώρα το σημαντικότερο μέρος των Πολιτικῶν του (έχει άλλωστε προηγηθεί -κατά την περίοδο των ταξιδιών του- η συγκέντρωση των 158 Πολιτειῶν του, των μορφών διακυβέρνησης ή, όπως θα λέγαμε εμείς σήμερα, των συνταγμάτων ενός πλήθους ελληνικών πόλεων), ενώ παράλληλα συγγράφει σημαντικό μέρος από τα Μετὰ τὰ φυσικά του, το βιολογικού περιεχομένου έργο Περὶ ζῴων γενέσεως, τα Ἠθικὰ Νικομάχεια.

■   ΑΣΚΗΣΗ 9

Εκφώνηση

Ποια ήταν η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στους άλλους τα χρόνια της ωριμότητάς του;

Απάντηση

Σελίδα 147: Τα χρόνια έχουν περάσει. Ο Αριστοτέλης είναι πια τώρα ένας ώριμος και ήρεμος στοχαστής. Η συζήτηση μαζί του είναι τώρα ευκολότερη, γιατί και η δική του στάση απέναντι στις γνώμες των άλλων προσδιορίζεται τώρα από περισσότερη κατανόηση. Το πράγμα γίνεται φανερό ακόμη και στο ύφος των έργων του αυτής της περιόδου. Είναι άλλωστε και οι εξωτερικές συνθήκες που τον βοηθούν να αφοσιωθεί στο έργο του. Η ζωή για έναν Μακεδόνα δεν είναι τώρα δύσκολη στην Αθήνα.

■   ΑΣΚΗΣΗ 10

Εκφώνηση

Πότε και για ποιους λόγους ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε οριστικά την Αθήνα;

Απάντηση

Σελίδα 147: Στα 323 έφτασε στην Αθήνα η είδηση ότι πέθανε ο Αλέξανδρος. Ο Αριστοτέλης αισθάνθηκε πως η ζωή του βρισκόταν πάλι μπροστά στον πιο μεγάλο κίνδυνο. Η συνταγή για τα ανεπιθύμητα πρόσωπα ήταν στην Αθήνα γνωστή από παλιά. Να βρεθεί ένας κατήγορος δεν ήταν καθόλου δύσκολο, και μια μικρή αφορμή ήταν αρκετή για να απαγγελθεί κατηγορία για ασέβεια. Στην περίπτωση του Αριστοτέλη την αφορμή την πρόσφερε ένα ποίημα που ο φιλόσοφος είχε γράψει για τον αξέχαστο φίλο του Ερμία, που είχε βρει στο μεταξύ μαρτυρικό θάνατο. Η κατηγορία βασίστηκε στο γεγονός ότι το ποίημα αυτό του Αριστοτέλη είχε τη μορφή ενός παιάνα, του παραδοσιακού ύμνου στον θεό Απόλλωνα. Ακριβώς το “έγκλημα” ήταν ότι χρησιμοποιήθηκε αυτό το ποιητικό σχήμα για να υμνηθεί ένας κοινός θνητός -για τους Αθηναίους, ας μη το έλεγαν, αυτός ο κοινός θνητός ήταν ένας δηλωμένος φίλος του Φίλιππου, του βασιλιά της Μακεδονίας. Άλλο δεν έμενε στον Αριστοτέλη παρά να εγκαταλείψει για δεύτερη φορά την Αθήνα. Τη φορά αυτή πήγε να ζήσει στην απέναντι Χαλκίδα, στο σπίτι που είχε εκεί από τη μητέρα του. Ο θάνατος τον βρήκε εκεί την επόμενη χρονιά.

■   ΑΣΚΗΣΗ 11

Εκφώνηση

Ποια γνώμη διατύπωσε ο Αριστοτέλης για την Αθήνα και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοση;

Απάντηση

Σελίδα 147-149: Η παράδοση λέει πως, όταν έφευγε ο Αριστοτέλης από την Αθήνα, τον ρώτησαν «Τίς ἐστιν ἡ τῶν Ἀθηναίων πόλις;». Εκείνος χαρακτήρισε την πόλη που τον φιλοξένησε τριάντα τόσα χρόνια με ένα αληθινά εντυπωσιακό επίθετο· την ονόμασε παγκάλη, πανέμορφη· παραπονέθηκε όμως πως πίσω από την ασύγκριτη ομορφιά της κρύβει μιαν ασχήμια από τις πιο σιχαμερές και τις πιο ανυπόφορες· χρησιμοποιώντας στίχους από την Οδύσσεια έκανε έναν δριμύ υπαινιγμό στους συκοφάντες, που δεν ήταν μόνο πολλοί στην Αθήνα· ήταν και ένα είδος που δεν έλειπε δυστυχώς ποτέ, αφού πάντα βρίσκονταν οι πρόθυμοι να διαδεχτούν τους προηγούμενους! Σύμφωνα με μια δεύτερη διήγηση τον ρώτησαν επίσης τις κρίσιμες εκείνες μέρες γιατί εγκατέλειπε την Αθήνα, κι εκείνος απάντησε ότι δεν ήθελε να δώσει στους Αθηναίους την ευκαιρία να σφάλουν για δεύτερη φορά σε βάρος της φιλοσοφίας, κάνοντας, βέβαια, τη φορά αυτή υπαινιγμό στη θανατική καταδίκη και στο τέλος του Σωκράτη.

VI. ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ, σελ. 151-153 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

Πού οφείλουν το όνομά τους τα Ηθικά Νικομάχεια και ποιο θέμα εξετάζει διεξοδικά ο φιλόσοφος στο Α’ βιβλίο του έργου;

Απάντηση

Σελίδα 151: Στο Α’ βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων του, που οφείλουν το όνομά τους στον πατέρα ή στον γιο (Νικόμαχο) του Αριστοτέλη που πέθανε έφηβος, ο φιλόσοφος μίλησε διεξοδικά για το πιο μεγάλο αγαθό που επιδιώκουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι (τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν). Έδωσε στο αγαθό αυτό την ονομασία εὐδαιμονία και προσπάθησε να καθορίσει τη φύση του και το περιεχόμενό του.

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Στο περιεχόμενο και στους στόχους ποιων επιστημών («τεχνών») εντάσσεται το θέμα των Ηθικών Νικομαχείων;

Απάντηση

Σελίδα 151: Στην πραγματικότητα, με την πραγματεία του αυτή ο Αριστοτέλης εντάχθηκε στη χορεία εκείνων των στοχαστών που από τα μέσα περίπου του 5ου αιώνα π.Χ. προσπάθησαν -με συζητήσεις και με γραπτές πραγματείες-να ορίσουν το περιεχόμενο και τους στόχους δύο “επιστημών” (τεχνῶν έλεγαν ακόμη εκείνοι) που άρχισαν να κάνουν, τότε για πρώτη φορά, την εμφάνισή τους: της ηθικής και της αγωγής.

■   ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Ποιους όρους χρησιμοποίησαν ο σοφιστής Πρωταγόρας και ένας σωκρατικός φιλόσοφος για να δηλώσουν τους στόχους και τις επιδιώξεις τους;

Απάντηση

Σελίδα 151: Όπως η αρχιτεκτονική, η ιατρική και οι άλλες τέχνες ήταν σε θέση να δηλώνουν ποια ήταν ακριβώς η συμβολή τους, είχαν και οι καινούργιες αυτές τέχνες την υποχρέωση να δηλώσουν τους δικούς τους στόχους και τις δικές τους επιδιώξεις (με άλλα λόγια: να πουν τι ήταν σε θέση να διδάξουν στους ανθρώπους). Άρχισαν έτσι να κάνουν την εμφάνισή τους διάφορες λέξεις-όροι, με τις οποίες απαντούσαν στα ερωτήματα αυτά οι στοχαστές που τις εισηγούνταν. Ο σοφιστής Πρωταγόρας λ.χ. υποστήριζε (όπως μαθαίνουμε από τον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο) πως ήταν σε θέση να διδάσκει στους μαθητές του την εὐβουλίαν, να τους μεταδίδει δηλαδή την ικανότητα να σκέφτονται σωστά α) για τις υποθέσεις του σπιτιού τους (= πώς να κυβερνούν με τον καλύτερο τρόπο το νοικοκυριό τους) και β) για τις υποθέσεις της πολιτείας (= πώς να γίνουν ασυναγώνιστοι πολιτικοί και στα έργα και στους λόγους). Ένας σωκρατικός, πάλι, φιλόσοφος, ξεκινώντας αυτός από άλλη βάση και πολεμώντας αυτού του είδους τους όρους-αντιλήψεις, πρόβαλε τον όρο εὐτυχία, διακηρύσσοντας -προφανώς- ότι δεν έχει καμία σημασία ποιες ικανότητες έχει ο κάθε άνθρωπος, αφού -στο τέλος- το παν εξαρτάται από την καλή του τύχη. Και άλλοι όμως -καθόλου λίγοι-φιλόσοφοι πρόβαλαν, ο καθένας με τη δική του ορολογία, τις προσωπικές τους απόψεις για το σημαντικό αυτό θέμα. Ένας λοιπόν από τους όρους αυτούς ήταν και ο όρος εὐδαιμονία.

*    ΑΣΚΗΣΗ 4

Εκφώνηση

Ποια ήταν η αρχική σημασία του όρου «ευδαιμονία»;

Απάντηση

Σελίδα 151-152: Ένας από τους όρους που χρησιμοποιήθηκαν για να δηλωθούν οι στόχοι και οι επιδιώξεις των σοφιστών και των σωκρατικών φιλοσόφων ήταν και ο όρος εὐδαιμονία. Η λέξη, όπως βέβαια δείχνουν τα συστατικά της, σήμαινε αρχικά την εύνοια του δαίμονος, του θείου, βρισκόταν επομένως ο όρος αυτός πολύ κοντά, θα λέγαμε, στον όρο εὐτυχία, αφού, όπως εκεί (στην εὐτυχία), έτσι και εδώ (στην εὐδαιμονία) εννοείται κάτι που δεν το πετυχαίνει ο άνθρωπος από μόνος του, αλλά κάτι που για να το αποκτήσει, πρέπει να το ζητήσει με προσευχή από τον θεό.

■   ΑΣΚΗΣΗ 5

Εκφώνηση

Ποιο νόημα είχε ο όρος «ευδαιμονία» για τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο; Απάντηση

Σελίδα 152: Ήδη ο Ηράκλειτος, ο μεγάλος Εφέσιος σοφός που έζησε γύρω στο 500 π.Χ., είχε πει ότι «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» (= δαίμων για τον άνθρωπο δεν είναι παρά ο χαρακτήρας του). Το ίδιο είχε πει και ο Δημόκριτος, ο μεγάλος ατομικός φιλόσοφος του 5ου/4ου αι. π.Χ., αυτός μάλιστα με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια· «εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη» διαβάζουμε σε ένα απόσπασμα από έργο του, και θέλει να πει: «είναι υπόθεση της ψυχής η ευδαιμονία και η κακοδαιμονία», ενώ σε ένα άλλο απόσπασμα διαβάζουμε ότι «εὐδαιμονίη οὐκ ἐν βοσκήμασιν οἰκεῖ οὐδὲ ἐν χρυσῷ· ψυχὴ οἰκητήριον δαίμονος», που πάει να πει: «η ευδαιμονία δεν κατοικεί = δεν έχει να κάνει με τα πλούσια κοπάδια και με το χρυσάφι· η ψυχή είναι η κατοικία του δαίμονος = με την ψυχή έχει να κάνει ο δαίμων» (ίσως ήθελε να πει: η ευδαιμονία και η κακοδαιμονία). Όλα αυτά θέλουν να πουν πως αυτό ακριβώς που ο άνθρωπος περιμένει από τον δαίμονα, από το θείον, το έχει, στην πραγματικότητα, μέσα στον ίδιο τον εαυτό του· με άλλα λόγια: όλοι οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία, μόνο όμως από τις δικές τους πράξεις εξαρτάται αν θα φτάσουν κάποτε ή όχι σ᾿ αυτήν.

■   ΑΣΚΗΣΗ 6

Εκφώνηση

Από ποιες ιδέες επηρεάστηκε ο Αριστοτέλης σχετικά με την ευδαιμονία και πώς όρισε ο ίδιος την έννοια αυτή;

Απάντηση

Σελίδα 152: Ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος θέλουν να πουν πως αυτό ακριβώς που ο άνθρωπος περιμένει από τον δαίμονα, από το θείον, το έχει, στην πραγματικότητα, μέσα στον ίδιο τον εαυτό του· με άλλα λόγια: όλοι οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία, μόνο όμως από τις δικές τους πράξεις εξαρτάται αν θα φτάσουν κάποτε ή όχι σ᾿ αυτήν. Όλες λοιπόν αυτές οι ιδέες πρέπει, στο τέλος, να έγιναν καθοριστικές για του Αριστοτέλη τη σκέψη· το αποτέλεσμα ήταν ο ορισμός του της εὐδαιμονίας όπως τον διαβάζουμε στο τέλος του Α’ βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων του: «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ᾿ ἀρετὴν τελείαν». Ενέργεια λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία του ανθρώπου, όχι κατάσταση, και πάντως ενέργεια της ψυχής του, με τους κανόνες της τέλειας αρετής. Το τελευταίο μέρος του ορισμού αυτού δείχνει καθαρά τη βαθιά πίστη του Αριστοτέλη πως την ευδαιμονία τους οι άνθρωποι μόνο με την κατάκτηση της αρετής μπορούν τελικά να την εξασφαλίσουν. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Αριστοτέλης αναζήτησε με πολλή επιμονή, αλλά και με πολύν, όπως θα δούμε, ρεαλισμό τον ορισμό της αρετής· στην πραγματικότητα τα Ηθικά Νικομάχεια είναι, σχεδόν στο σύνολό τους, μια διεξοδικότατη διερεύνηση του ενδιαφέροντος αυτού θέματος.

■   ΑΣΚΗΣΗ 7

Εκφώνηση

Σε ποια μέρη διακρίνει την ψυχή του ανθρώπου ο Αριστοτέλης και πώς τα συσχετίζει με τις αρετές;

Απάντηση

Σελίδα 152-153: Πριν από όλα ο Αριστοτέλης χρειαζόταν να κάνει μια σημαντικότατη διάκριση. Ας παρακολουθήσουμε πώς οδηγήθηκε στη διάκριση αυτή: Η ψυχή του ανθρώπου, είπε ο Αριστοτέλης, αποτελείται κατ᾿ αρχάς από δύο μέρη, από το λόγον ἔχον μέρος και από το ἄλογον (με δική μας διατύπωση: ο άνθρωπος ως ζωντανός οργανισμός λειτουργεί με δύο τρόπους: α) με βάση τη λογική του, β) με τρόπους που δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση με το λογικό του). Η αρχική όμως αυτή διμερής “διαίρεση” κατέληξε σε μια τριμερή “διαίρεση”, αφού ο Αριστοτέλης διέκρινε τελικά α) ένα καθαρά ἄλογον μέρος της ψυχής, β) ένα καθαρά λόγον ἔχον μέρος της, και γ) ένα μέρος που μετέχει και του ἀλόγου και του λόγον ἔχοντος μέρους της ψυχής. Το πρώτο, είπε, έχει σχέση με τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού και άρα δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την αρετή· το τρίτο (ο ίδιος το ονόμασε ἐπιθυμητικόν) έχει σχέση με τις αρετές που περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου (ηθικές αρετές), ενώ το δεύτερο, που αφορά απόλυτα και καθαρά το λογικό μας, έχει σχέση με τις διανοητικές μας αρετές (με τη σοφία λ.χ. ή τη φρόνηση). Έτσι ο Αριστοτέλης κατέληξε να διακρίνει τις ανθρώπινες αρετές σε ηθικές και διανοητικές .

VII. ΠΟΛΙΤΙΚΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ, σελ.178-179 σχολικού βιβλίου

■   ΑΣΚΗΣΗ 1

Εκφώνηση

Γιατί ο Αριστοτέλης αφιέρωσε το έργο του στη μελέτη των επιμέρους αρετών του ανθρώπου και πώς μέσω αυτών διαφαίνεται ότι η ηθική φιλοσοφία είναι μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας;

Απάντηση

Σελίδα 178: Διαβάσαμε ως τώρα μερικές ενότητες από το δεύτερο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, του έργου που ο Αριστοτέλης αφιέρωσε στην μελέτη των επιμέρους αρετών του ανθρώπου, είτε αυτών που σχετίζονται με τη γενικότερη συμπεριφορά του ατόμου και με τον χαρακτήρα του, είτε αυτών που σχετίζονται με το μυαλό του, με τη διάνοιά του. Προς τι όμως όλη αυτή η μελέτη; Για ποιον, στην πραγματικότητα, λόγο χρειάζεται να ψάξουμε να βρούμε τι θα πει ανδρεία ή σωφροσύνη, δικαιοσύνη ή φρόνηση; Η απάντηση του Αριστοτέλη στα ερωτήματα αυτά είναι ίδια με την απάντηση που θα έδινε κάθε αρχαίος Έλληνας: «Μα, φυσικά, για να γίνουμε καλοί πολίτες· για να λειτουργήσουμε σωστά μέσα στην πόλη, ζώντας δίπλα σε όλους τους άλλους συν- πολίτες μας». Μια τέτοια απάντηση αφήνει να φανεί πως τις αρετές ο αρχαίος Έλληνας (ίδια, επομένως, ήταν και του Αριστοτέλη η αντίληψη) δεν τις επιδίωκε για χάρη του εαυτού του· η απόκτηση ή η μη απόκτησή τους από το άτομο δεν ήταν μια αποκλειστικά δική του υπόθεση, κάτι δηλαδή που αφορούσε μόνο τον ίδιο. Εκείνο που είχε σημασία για τον αρχαίο Έλληνα ήταν ότι με την απόκτηση των αρετών (ή με τη μη απόκτησή τους) θα λειτουργούσε τελικά με έναν συγκεκριμένο τρόπο μέσα στην πόλη του: σωστόν ή λανθασμένο. Καταλαβαίνουμε έτσι ότι η ηθική φιλοσοφία είναι στην πραγματικότητα μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης το δηλώνει ολοκάθαρα με τον τρόπο που τελειώνει τα Ηθικά του Νικομάχεια: «Τώρα που μιλήσαμε για όλα αυτά, είναι η ώρα να μιλήσουμε και για νόμους και πολιτεύματα. Τότε θα έχουμε ολοκληρώσει την περὶ τὰ ἀνθρώπινα φιλοσοφία μας. Ας αρχίσουμε λοιπόν τον λόγο μας». Η παράξενη αυτή για τέλος βιβλίου φράση εξηγείται μόνο αν θεωρηθεί πέρασμα σε ένα καινούργιο βιβλίο. Το βιβλίο αυτό είναι τα Πολιτικά. Σ᾿ αυτό, πράγματι, το βιβλίο του Αριστοτέλη ο λόγος είναι για τα θέματα που αυτός εξήγγειλε στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων του.

■   ΑΣΚΗΣΗ 2

Εκφώνηση

Ποια θέματα αναπτύσσονται στα κεφάλαια των Πολιτικών που διδάσκονται σ’ αυτό το βιβλίο;

Απάντηση

Σελίδα 178: Από τα Πολιτικά εμείς θα έχουμε την ευκαιρία να διαβάσουμε μερικές ενότητες. Στην πραγματικότητα θα παρακολουθήσουμε διδασκαλίες του Αριστοτέλη α) για τη γένεση της πόλης, β) για το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης, γ) για το περιεχόμενο της έννοιας “πολίτευμα” (πολιτεία), δ) για τα είδη των πολιτευμάτων, ε) για θέματα σχετικά με τη διακυβέρνηση της πόλης, στ) για θέματα παιδείας και εκπαίδευσης.

■    ΑΣΚΗΣΗ 3

Εκφώνηση

Ποια σημασία δίνει ο Αριστοτέλης στην έννοια «πόλις» και ποιος ο στόχος αυτής;

Απάντηση

Σελίδα 178-179: Η αρχαία ελληνική αυτή λέξη δεν είχε τη σημασία που έχει η δική μας λέξη “πόλη”. Η αρχαία ελληνική λέξη πόλις αντιστοιχεί μάλλον στη δική μας έννοια “κράτος”. Αυτή η πόλις – κράτος είναι στα Πολιτικά μια κοινότητα που την αποτελούν κυβερνώντες και κυβερνώμενοι, άρχοντες και ἀρχόμενοι. Είναι ένα όλον που το αποτελούν, όπως θα δούμε, μέρη· τα μέρη αυτά δεν χάνουν μέσα στο όλον τη δική τους φυσιογνωμία. Ως όλον λοιπόν η πόλις – κράτος αποτελείται από ανόμοια μεταξύ τους στοιχεία· μερικά από αυτά ασκούν εξουσία, τα άλλα υπακούουν. Ως όλον η πόλις έχει για στόχο της την ευδαιμονία, κι αυτή πάλι είναι το αποτέλεσμα της αυτάρκειας, της απόλυτης μακάρι ανεξαρτησίας από οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την πόλιν.

 

 

Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ