Με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας (Prix Europeen de Litterature) θα τιμηθεί στις 13 Μαρτίου η ποιήτρια, τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Κική Δημουλά για το σύνολο του ποιητικού και του πεζού έργου της.
Η απονομή του βραβείου θα πραγματοποιηθεί στο Στρασβούργο, σε ειδική εκδήλωση, στο πλαίσιο της πέμπτης Ευρωπαϊκής Συνάντησης Λογοτεχνίας και αποτελεί κορυφαίο γεγονός στον χώρο των Ευρωπαϊκών Γραμμάτων.
Επιτροπή, αποτελούμενη από συγγραφείς, εκδότες, μεταφραστές, πανεπιστημιακούς και αρμοδίους για πολιτιστικά θέματα αποφασίζει για την απονομή του βραβείου. Εφέτος, στο πρόσωπο της Κικής Δημουλά τιμάται η Ελλάδα και ο ελληνικός πολιτισμός.
Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990), μίας από τις μεγαλύτερες ποιητικές μορφές της Ελλάδας και του 20ού αιώνα. Για την προσωπικότητα και το έργο του μιλά στη ?ΜτΚ? η κόρη του, Έρη Ρίτσου.
Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990), μίας από τις μεγαλύτερες ποιητικές μορφές της Ελλάδας, αλλά και ολόκληρου του 20ού αιώνα. Σήμερα, με την ανακήρυξη του 2009 ως έτους Ρίτσου, τιμάται ο ποιητής που όρισε την ευαισθησία και την αγωνιστικότητα μιας ολόκληρης εποχής, καθώς η ποίηση και ο αγώνας για το σοσιαλιστικό όραμα στάθηκαν οι δύο μεγάλοι πυλώνες στους οποίους στηρίχθηκε. Για την προσωπικότητα και το έργο του μιλά στη ?Μ? η κόρη του, Έρη Ρίτσου. Τη ζωή του Γιάννη Ρίτσου στιγμάτισαν από νωρίς η οικονομική καταστροφή της οικογένειας, οι θάνατοι των προσφιλέστερων συγγενών του, η δική του σοβαρή ασθένεια – φυματίωση. Στην πορεία προστέθηκαν οι εξορίες, η παρανομία, η λογοκρισία, απόρροια της πολιτικής του στράτευσης στην Αριστερά, σε μια από τις δυσκολότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας.
Η αισιόδοξη φύση του όμως και το γνήσιο ταλέντο του τον οδήγησαν όχι απλώς στην επιβίωση αλλά στην αθανασία. Κατόρθωσε να εκφράσει αδιαίρετα την προσωπική αγωνία και τον συλλογικό αγώνα και να τα μνημειώσει μέσα από την υψηλή ποιητική τέχνη του. Στην ελληνική ποίηση χάρισε ανεπανάληπτες εικόνες και ήχους, στην ελληνική κοινωνία στίχους που ξεπέρασαν το ποιητικό πλαίσιο και έμειναν παντοτινά σημεία αναφοράς, ενώ στον πνευματικό κόσμο -αλλά και στον απλό άνθρωπο- προσέφερε με το παράδειγμά του ένα μοναδικό αγωνιστικό και καλλιτεχνικό ήθος. Το πλούσιο έργο του κρύβει ακόμη πολλά πράγματα για να ανακαλύψουμε. Σήμερα ωστόσο, και με την ευκαιρία του εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννησή του, μπορούμε να προσεγγίσουμε τον άνθρωπο Ρίτσο, να μάθουμε κάποιες πτυχές της καθημερινότητάς του και να φανταστούμε πώς έχουν μετουσιωθεί μέσα στην ποίησή του. Αναντικατάστατη συνομιλήτριά μας, η μοναχοκόρη του, Έρη Ρίτσου.
Πώς ήταν τα παιδικά σας χρόνια με τον Γιάννη Ρίτσο;
Με τον πατέρα μου δεν ζήσαμε πολύ καιρό μαζί, στα παιδικά μου χρόνια τον έβλεπα κυρίως στις διακοπές – Χριστούγεννα, Πάσχα, καλοκαίρι. Το παράδοξο είναι ότι μας έφερε πιο κοντά η… δικτατορία, διότι τότε τον έστειλαν σε κατ? οίκον περιορισμό στη Σάμο, όπου ζούσα με τη μητέρα μου. Εκείνο ήταν και το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα που ζήσαμε μαζί σε συνέχεια. Έχω μόνο καλές αναμνήσεις – ίσως και το γεγονός ότι δεν ζούσαμε μαζί βοήθησε σ? αυτό, ακριβώς γιατί δεν προλάβαινε να υπάρξει φθορά στις σχέσεις μας.
Σε ποια ηλικία καταλάβατε το τεράστιο ποιητικό μέγεθος του πατέρα σας;
Σε αρκετά προχωρημένη ηλικία, αφότου δηλαδή τελείωσα το σχολείο και πήγα στο πανεπιστήμιο. Ζούσα σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, στο Καρλόβασι της Σάμου, όπου οι άνθρωποι, και μάλιστα τις δεκαετίες του ?60 και του ?70, δεν είχαν ιδέα τι είναι ο Ρίτσος. Κι εγώ λοιπόν τότε δεν είχα την αίσθηση ότι ήταν κάτι εξαιρετικό. Αυτό το συνειδητοποίησα μόνο όταν πήγα στη Γαλλία, όταν γνώρισα ανθρώπους που ήξεραν το έργο του, το μελετούσαν και το θαύμαζαν. Εκεί πια άρχισα να καταλαβαίνω ότι δεν μιλάμε ακριβώς για τον μέσο όρο!
Ποιες ήταν οι συνήθειές του όσον αφορά το γράψιμο;
Έγραφε πάρα πολύ. Είχε ένα πάρα πολύ αυστηρό και πάρα πολύ σκληρό πρόγραμμα. Θεωρούσε τον εαυτό του εργάτη του λόγου και ότι δεν κάνει τίποτε διαφορετικό από έναν οποιονδήποτε άνθρωπο που εξασκεί ένα οποιοδήποτε επάγγελμα. Έλεγε, εμένα η δουλειά μου είναι το γράψιμο, άρα γράφω. Και έγραφε συνέχεια. Από το πρωί, με το που θα σηκωνόταν, θα έπινε τον καφέ του και θα καθόταν να γράψει. Και μπορούσε να γράφει μέχρι τα ξημερώματα. Αυτός είναι και ο λόγος που έχει αφήσει τόσο πολύ έργο πίσω του – και ένα έργο μάλιστα στο οποίο δεν υπάρχει καμία προχειρότητα. Δούλευε πάρα πολύ τα ποιήματά του. Μέσα στα αρχεία του υπάρχουν πρώτες, δεύτερες, τρίτες, τέταρτες γραφές, άπειρα πράγματα που έγραφε και πέταγε. Όλο αυτό το κομμάτι της δουλειάς του, που έμεινε, είναι ουσιαστικά ένας μικρός παραπόταμος του μεγάλου ποταμού που είχε γράψει αρχικά. Και βέβαια υπάρχουν ακόμη ανέκδοτα κομμάτια από το αρχείο του.
Αυτή η εργατικότητα είχε σχέση μόνο με την ποίηση;
Όχι, ήταν άνθρωπος που δεν μπορούσε να μένει άεργος ούτε δευτερόλεπτο. Δεν τον είχα δει ποτέ μου να κάθεται. Πάντα κάτι έκανε – ή θα έγραφε, ή θα ζωγράφιζε, ή θα διάβαζε, ή θα έπαιζε πιάνο… Θεωρούσε ότι από τη στιγμή που έχεις κάποια ταλέντα, έχεις χρέος να τα καλλιεργείς.
Η εικαστική του δημιουργία είναι κάπως παραγνωρισμένη. Πώς την έβλεπε ο ίδιος;
Ως πάρεργο. Ήταν ένα χόμπι, ο τρόπος που είχε να περνά ευχάριστα τα διαλείμματά του. Γι? αυτό και τα εικαστικά του έργα ποτέ δεν τα υπέγραφε, μόνο σε κάποιες ακουαρέλες έχει τα αρχικά του και το μέρος όπου φτιάχτηκαν. Δεν θεωρούσε ότι αυτή είναι η δουλειά του. Η δουλειά του ήταν η ποίηση.
Η αναγνώριση δεν του έλειψε καθόλου, αλλά για ένα μεγάλο διάστημα προερχόταν κυρίως από τον χώρο της Αριστεράς. Σήμερα βλέπουμε να αλλάζουν τα πράγματα…
Αυτό είναι λογικό. Το έργο που άφησε πίσω του είναι πολύ μεγάλο όχι μόνο σε όγκο αλλά και σε προβληματισμό, σε ποικιλία μορφών, σε θεματολογία. Επόμενο είναι κάποια στιγμή οι άνθρωποι να σκύψουν πάνω σ? αυτό το έργο και να το ξαναδιαβάσουν, να το επανεκτιμήσουν, ακόμη και να το ανακαλύψουν… Λόγω της πολιτικής του ένταξης στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, ο Ρίτσος είχε από τη μια να αντιμετωπίσει την απόρριψη ή την αδιαφορία των διανοούμενων της άρχουσας τάξης, ενώ από την άλλη μεριά η Αριστερά είχε σταθεί σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι του έργου του. Υπήρχε λοιπόν ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της δουλειάς του με το οποίο ελάχιστοι είχαν ασχοληθεί.
Τον ίδιο τον πείραζε αυτή η μονομέρεια στην πρόσληψη του έργου του;
Δεν είχα διαπιστώσει να τον πειράζει. Ίσως να το θεωρούσε φυσιολογικό μέσα στις δοσμένες συνθήκες στις οποίες λειτουργούσε. Νομίζω όμως ότι δεν τον πείραζε ιδιαίτερα επειδή ο ίδιος είχε πλήρη συνείδηση του τι ακριβώς κάνει. Είχε εκτιμήσει τη δουλειά του στις σωστές διαστάσεις της και επομένως ήξερε ότι αργά ή γρήγορα οι άνθρωποι θα ασχοληθούν με το έργο του.
Ήταν αισιόδοξος άνθρωπος;
Ακόμη και στις πιο μαύρες του, στις πιο δύσκολες στιγμές, είχε πάντα μια μεγάλη αισιοδοξία μέσα του. Ακόμη και στα πιο σκοτεινά έργα του υπάρχει κάπου μία χαραμάδα φωτός.
Γενικά πώς ήταν οι σχέσεις του με τον πνευματικό κόσμο, με τους ομοτέχνους του;
Είχε πολλούς νεαρούς ποιητές φίλους, με τους οποίους λειτουργούσε κατά κάποιον τρόπο ως μέντορας, ως πνευματικός πατέρας: τους έδινε συμβουλές, τους εμψύχωνε, προσπαθούσε να τους ανεβάζει το ηθικό, ακόμη και να βοηθά στα προσωπικά τους προβλήματα, ακριβώς για να μπορούν να αφιερώσουν τον καιρό τους και τις δυνάμεις τους στην ποίηση.
Ήταν γενναιόδωρος απέναντι στους νέους;
Ναι, και το είχα διαπιστώσει και η ίδια αργότερα, όταν πια είχε γίνει ?διάσημος? και έρχονταν άνθρωποι άγνωστοι, νεαρά παιδιά, και του άφηναν τα χειρόγραφά τους. Δεκάδες χειρόγραφα, κόσμος πήγαινε κι ερχόταν. Μου έκανε πάρα πολύ μεγάλη εντύπωση πώς έβρισκε χρόνο να τα διαβάζει όλα, και να γράφει παρατηρήσεις στα περιθώρια των σελίδων… Θυμάμαι, ήμουν μικρή τότε και έριχνα καμιά ματιά και πολλές φορές του έλεγα, ?καλέ μπαμπά, τι… μπούρδες είναι αυτές?. Και μου έλεγε, ?παιδί μου, τη στιγμή που ο άλλος αισθάνεται την ανάγκη να εκφραστεί μέσα από το γράψιμο και τον λόγο, δεν μπορείς να πεις ότι είναι μπούρδες. Κανείς δεν γεννιέται ποιητής, γίνεται σιγά σιγά?. Η συμβουλή του σε όλους ήταν: ?αν θέλετε να γίνετε καλοί ποιητές, διαβάζετε πάρα πολλή ποίηση, διαβάζετε θεωρία, μάθετε να χειρίζεστε το όργανο αυτό με το οποίο καλείστε να εκφραστείτε, μάθετε τα μέτρα, τι είναι ίαμβος, τι είναι ανάπαιστος… Τίποτα δεν γίνεται από μόνο του, όλα απαιτούν φοβερή δουλειά. Θα γράφετε δύο σελίδες, θα κρατάτε δύο στίχους. Όσο περισσότερο δουλεύετε, τόσο καλύτερα μπορείτε να εκφράσετε αυτό που θέλετε να εκφράσετε?.
Μπορεί να διαχωριστεί η πολιτική του ένταξη από την ποίησή του;
Οι ιδεολογικές και πολιτικές επιλογές που έκανε ο Ρίτσος είναι σημαντικές για την πορεία του επειδή ήταν σημαντικές για την ποίησή του. Αν δεν είχε κάνει αυτές τις επιλογές, μπορεί να είχε εξελιχθεί σε έναν περίφημο λυρικό ποιητή, αλλά δεν θα είχε γράψει ποτέ ένα έργο ας πούμε σαν τον ?Ορέστη?. Γιατί δεν θα είχε βιώσει ο ίδιος αυτή τη σύγκρουση ανάμεσα στο πού θέλει η επιθυμία να μας πάει και στο τι επιτάσσει το καθήκον.
Τον σχεδιασμό και συντονισμό των ποικίλων εκδηλώσεων για το έτος Ρίτσου ανέλαβε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) και ειδικότερα οργανωτική επιτροπή με πρόεδρο τη φιλόλογο – συγγραφέα Χρύσα Προκοπάκη και μέλη τους: Κατρίν Βελισσάρη, διευθύντρια ΕΚΕΒΙ, Γιώργη Γιατρομανωλάκη, καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών – συγγραφέα, Ηλία Κεφάλα, ποιητή, Αγγελική Κώττη, δημοσιογράφο – συγγραφέα, Νινέττα Μακρυνικόλα, βιβλιογράφο, Πέτρο Μάρκαρη, συγγραφέα – πρόεδρο ΕΚΕΒΙ, και Μίλτο Πεχλιβάνο, καθηγητή ΑΠΘ και Freie Universit?t Βερολίνου. Στο πλαίσιο αυτό το ΕΚΕΒΙ ετοιμάζει:
– λεύκωμα με χρονολόγιο της ζωής του Γιάννη Ρίτσου, εργοβιογραφία, βιβλιογραφία, ανθολόγιο, φωτογραφικό υλικό κ.ά. Η ειδική αυτή έκδοση θα διατίθεται σε σχολεία, βιβλιοθήκες και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ θα συνοδεύεται από cd με τη φωνή του ποιητή (ανέκδοτο ηχητικό ντοκουμέντο).
– κινητή έκθεση-αφιέρωμα που θα διατίθεται σε κάθε ενδιαφερόμενο φορέα (βιβλιοπωλεία, σχολεία, πολιτιστικά κέντρα κ.ά.) για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων, και θα εξακολουθήσει να περιοδεύει και μετά το 2009 (αποτελείται από ταμπλό με εργοβιογραφικά στοιχεία, εξώφυλλα βιβλίων, φωτογραφικό και αρχειακό υλικό για τη ζωή και το έργο του συγγραφέα).
– διαδικτυακό τόπο με πλούσιο περιεχόμενο και στόχο την ολοκληρωμένη και άμεση πληροφόρηση ερευνητών, μελετητών, σπουδαστών αλλά και κάθε ενδιαφερόμενου. Η έναρξη της λειτουργίας του κόμβου αναμένεται την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, 21 Μαρτίου.
– δώδεκα συλλεκτικές τηλεκάρτες σε συνεργασία με τον ΟΤΕ, στις οποίες θα αναγράφονται στίχοι του Γιάννη Ρίτσου.
Το έτος Ρίτσου μπήκε με τρεις εξαιρετικά σημαντικές -και διαφορετικές μεταξύ τους- εκδόσεις που εμπλουτίζουν την ήδη μεγάλη βιβλιογραφία του ποιητή και θα αποτελέσουν οπωσδήποτε διαχρονικά σημεία αναφοράς στη μελέτη του έργου του:
– ?Ο ποιητής και ο πολίτης Γιάννης Ρίτσος?.
Είναι τα πρακτικά του ομώνυμου τετραήμερου διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε το 2005 στο Μουσείο Μπενάκη, όπου και απόκειται το αρχείο του ποιητή. Ενδεικτικοί για τις προσεγγίσεις των 33 εισηγήσεων είναι οι θεματικοί άξονες του συνεδρίου: ?Ο Γιάννης Ρίτσος και ο αρχαίος ελληνικός κόσμος?, ?Ο Γιάννης Ρίτσος και η εποχή του?, ?Η ποιητική του Γιάννη Ρίτσου?, ?Ο Γιάννης Ρίτσος και ο κόσμος?. Ο τόμος, που περιέχει επίσης περιλήψεις όλων των εισηγήσεων στα αγγλικά, είναι σε επιμέλεια της Αικατερίνης Μακρυνικόλα και του Στρατή Μπουρνάζου και αποτελεί συνέκδοση του Μουσείου Μπενάκη και του Κέδρου.
– ?Τροχιές σε διασταύρωση?.
Στον τόμο αυτόν δημοσιεύονται επιστολικά δελτάρια και γράμματα που ο Ρίτσος έστελνε από διάφορους τόπους εξορίας στην Καίτη Δρόσου και τον ποιητή και συγγραφέα του ?Κιβωτίου? Άρη Αλεξάνδρου, επιστήθιους φίλους του. Η ίδια η Καίτη Δρόσου, σύντροφος του Αλεξάνδρου, γράφει τον πρόλογο, ενώ η φιλολογική επιμέλεια και η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εισαγωγή είναι της Λίζυς Τσιριμώκου, η οποία στη μελέτη της αυτή αναδεικνύει όλα τα ζητήματα -ποιητικής, ιδεολογίας, ιστορίας, ακόμη και ψυχολογίας και προσωπικών σχέσεων- που τίθενται μέσα απ? αυτή την αποσπασματική και πάντοτε λογοκριμένη επικοινωνία. Από τις εκδόσεις Άγρα.
– ?Γιάννης Ρίτσος – Αυτοβιογραφία?.
Το 1983 ο Γιώργος και η Ηρώ Σγουράκη ξεκίνησαν τα γυρίσματα ενός μοναδικού ντοκιμαντέρ για τον Ρίτσο, με τον ίδιο να μιλά για τη ζωή και το έργο του. Τα γυρίσματα της ταινίας έγιναν σε όλους τους τόπους όπου έζησε ο Ρίτσος (Μονεμβασιά, Σάμος, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Λήμνος, Αϊ-Στράτης, Μακρόνησος, Γυάρος, Γύθειο) και κράτησαν ένα χρόνο. Αυτή η πρωτοπρόσωπη αφήγηση αποτελεί και τον βασικό κορμό του βιβλίου, που έχει τον χαρακτήρα λευκώματος καθώς εμπλουτίζεται με πάμπολλες φωτογραφίες -αρκετές απ? αυτές ανέκδοτες- και εικαστικά έργα. Η έκδοση είναι του ?Αρχείου Κρήτης? και συνοδεύεται από το dvd με την κινηματογραφική ταινία (διάρκεια 78 λεπτά).
Ενας μεγάλος φιλόλογος παρουσιάζει τις μυστικές συνταγές του Σεφέρη και του Ελύτη
Με ισάριθμα βιβλία μελετημάτων για τους δύο έλληνες κατόχους Νομπέλ επανέρχεται ο Δ. Ν. Μαρωνίτης, όπου καταθέτει τον γόνιμο προβληματισμό του, ενταγμένο στην προσπάθεια να αποκωδικοποιήσει και να μας μυήσει στο ποιητικό σύμπαν Σεφέρη και Ελύτη. Οπως σημειώνει, τα βασικά θέματα της ποίησης του πρώτου εντοπίζονται σε επάλληλους ομόκεντρους κύκλους. Πρόκειται κατά κανόνα για δίδυμα ζεύγη: το οδυσσειακό ζεύγος «νόστος-θάνατος» (που ανιχνεύεται κυρίως στην Κίχλη), το «μύθος-ιστορία» (που εκμαιεύεται στο Μυθιστόρημα, ωριμάζει στα τρία Ημερολόγια Καταστρώματος και απορροφάται στα Τρία κρυφά ποιήματα ). Ακόμη, ο Μαρωνίτης επισημαίνει ζεύγη που δεν δηλώνονται ρητά αλλά υποδηλώνονται, όπως φέρ΄ ειπείν ο διάλογος ποιημάτων και ποιητών, ποίησης και γλώσσας, ποίησης και ποιητικής, δικαιοσύνης και αδικίας. Δύο από τα μελετήματα, «Ο διδακτικός Σεφέρης» και «Ποιητική και πολιτική φρόνηση στον Σεφέρη», τα οποία εισχωρούν βαθιά στη σεφερική ενδοχώρα, ζητούν από τον αναγνώστη «νηφάλια διάθεση και δίκαιη προσοχή» για να μην παρεξηγηθούν. Ο συγγραφέας εξαίρει τη διπλή φρόνηση που συνέχει την ποιητική και την πολιτική στάση του Σεφέρη, η οποία υπονοεί την εγρήγορσή του μπροστά στη βάναυση βία, εκφράζοντας συνάμα επιφύλαξη για δογματικού τύπου ανατροπές.
Στα οκτώ μελετήματα του βιβλίου για τον Ελύτη ο Μαρωνίτης ορίζει με σαφήνεια τόσο το κέντρο της ποίησης και της ποιητικής όσο και τις τεμνόμενες περιφέρειες στην τέχνη του λέσβιου δημιουργού. Εξαίρει την αυτόματη λυρική ευφορία του, δυσεύρετη σε άλλους τεχνίτες του λόγου, όχι μόνο Ελληνες αλλά και ξένους, αλλά και το ποιητολογικό ρίσκο που αναλαμβάνει, το οποίο πηγαίνει χέρι χέρι με το κατασκευαστικό του δαιμόνιο, το οποίο αναδεικνύεται κυρίως στα μεγάλα συνθέματα. Οπως επισημαίνει, στις απωθήσεις του Ελύτη καταλέγονται οι Καβάφης και Καρυωτάκης, ενώ στις συγγένειές του η Σαπφώ, ο Ρωμανός ο Μελωδός (τον οποίο έχει μεταφράσει με επιτυχία), οι Επτανήσιοι Σολωμός, Σικελιανός, Κάλβος και οι υπερρεαλιστές μας Εμπειρίκος και Εγγονόπουλος, ιδίως ο πρώτος. Σχετικά με τον εσωτερικό λυρισμό του ποιητή τού «Αξιον εστί», ο Μαρωνίτης επισημαίνει δύο τροχιές: στη μία, ο λυρισμός ως στάση ζωής και τρόπος έκφρασης, επιβαρύνεται με το χρέος της απολογίας του και την επαγγελία της αρετής του. Το ποίημα οργανώνεται σε σύστημα λυρικού βίου ή ακόμη και λυρικής πολιτείας, με έντονο ιδεολογικό χαρακτήρα. Στην άλλη τροχιά η λυρική έμπνευση περιορίζεται σε υποδοχές μικρότερης επιφανείας αλλά μεγαλύτερου βάθους. Ο λυρισμός γίνεται μέθοδος μελέτης μιας απρόβλεπτης εμπειρίας, η οποία αντιστέκεται στην ιδεολογική της σχηματοποίηση. Εχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με μελετήματα για ειδικούς και όχι μόνο. Το ύφος και το ήθος τους μάς οδηγούν με ασφάλεια στις πιο γοητευτικές περιοχές αυτής της δύσκολης τέχνης.
Σχεδόν μισό αιώνα μετά το θάνατό του ο ποιητής Ναζίμ Χικμέτ, ένας από τους σημαντικότερους Τούρκους λογοτέχνες του 20ού αιώνα, θα ανακτήσει την τουρκική υπηκοότητα που του είχε αφαιρεθεί το 1951, όταν καταδικάστηκε για τις μαρξιστικές θέσεις του.
Ο Χικμέτ, η ποίηση του οποίου έφερε νέα πνοή στην Τουρκία τη δεκαετία του 1930 θεωρείται από πολλούς ως ο μεγαλύτερος ποιητής της Τουρκίας του 20ού αιώνα. Πολλοί λογοτέχνες, όπως ο Νομπελίστας συγγραφέας Ορχάν Παμούκ, υποστηρίζουν ότι η περίπτωση του Χικμέτ είναι ένα παράδειγμα της καταπίεσης των διανοουμένων στη σύγχρονη Τουρκία.
Όπως ανακοίνωσε ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Τσεμίλ Τσιτσέκ, το υπουργικό συμβούλιο υπέγραψε σήμερα ένα διάταγμα με το οποίο αποδίδεται και πάλι η τουρκική υπηκοότητα στον Ναζίμ Χικμέτ Ραν, όπως ήταν το πλήρες όνομα του μεγάλου ποιητή.
Ο Χικμέτ γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και πέθανε εξόριστος στη Μόσχα το 1963, σε ηλικία 61 ετών. Είχε γίνει διάσημος στη Δύση και τα έργα του μεταφράστηκαν σε 50 γλώσσες. Κάποια από τα γνωστότερα είναι «Το ερωτευμένο σύννεφο», «Γιατί αυτοχτόνησε ο Μπενερτζή» και «Η γελάδα». Στη χώρα του όμως θεωρείτο, ακόμη και μετά το θάνατό του, αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, λόγω των δεσμών του με το Κομμουνιστικό Κόμμα και την τότε Σοβιετική Ένωση. Συνολικά έμεινε στη φυλακή 15 χρόνια.
«Τα αδικήματα τα οποία ανάγκασαν τις αρχές να του αφαιρέσουν, την εποχή εκείνη, την υπηκοότητα, δεν θεωρούνται εγκλήματα σήμερα», πρόσθεσε ο Τσιτσέκ.
Ο «γίγαντας με τα γαλανά μάτια», όπως τον αποκαλούσαν, τιμήθηκε με το βραβείο Ειρήνης το 1955. Υποχρεώθηκε όμως να εγκαταλείψει την πατρίδα του και πέθανε εξόριστος στη Μόσχα, όπου και ενταφιάστηκε. «Η οικογένειά του και όχι η κυβέρνηση θα αποφασίσει εάν θα επαναπατρίσει τα λείψανά του. Για εμάς δεν υπάρχει πρόβλημα», διευκρίνισε ο Τσιτσέκ.
Ο Γιάννης Ρίτσος έγραφε καθημερινά με μια αντοχή και εργατικότητα που προκαλούν κατάπληξη
Το 1937 η αδελφή τού Γιάννη Ρίτσου Λούλα εισάγεται στο Δρομοκαΐτειο με βαρύτατο ψυχικό νόσημα κι ο ποιητής γράφει συγκλονισμένος την ποιητική σύνθεση Το τραγούδι της αδελφής μου. Την ίδια χρονιά τον χαιρετίζει ο Παλαμάς με τον πασίγνωστο στίχο «παραμερίζουμε ποιητή για να περάσεις». Δεν επρόκειτο για μιαν απλή έξαρση. Θα αποδεικνυόταν ότι ο Παλαμάς απευθυνόταν σε έναν ποιητή πραγματικά κορυφαίο, ο οποίος πεθαίνοντας το 1990 θα άφηνε πίσω του ένα έργο τόσο επιβλητικό που ακόμη και σήμερα μόνο τον θαυμασμό προκαλεί.
Η συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση του Ρίτσου επαναφέρει στην επικαιρότητα τα ίδια ερωτήματα που είχαν τεθεί κι ενόσω ο ποιητής βρισκόταν ακόμη ανάμεσά μας. Πόσους συμβιβασμούς έκανε στη ζωή του, γιατί δεν βγήκε να κριτικάρει δημόσια το κομμουνιστικό καθεστώς- που το έκρινε αυστηρά στις ιδιωτικές του στιγμές- και τι πιέσεις δεχόταν για να γράψει τα ευκαιριακά πολιτικά του ποιήματα που είναι γεμάτα συνθήματα και πολιτικά κλισέ.
Την απάντηση τη δίνει η ίδια η ζωή και η καλλιτεχνική πορεία του Ρίτσου. Ο ποιητής, προερχόμενος από μεγαλοαστική οικογένεια της Μονεμβασιάς, έζησε στην οικογένειά του τα μεγάλα δράματα: την οικονομική κατάρρευση, την αρρώστια και την τρέλα. Ο αδελφός του Δημήτρης πέθανε από φυματίωση, το ίδιο και η μητέρα του κι ο πατέρας του, ο οποίος έχοντας πιο μπροστά χρεοκοπήσει κλείστηκε στο Ψυχιατρείο του Δαφνίου το 1926.
Μεγάλο μέρος της ζωής του ο Ρίτσος το έζησε μες στην ανέχεια. Δούλεψε γραφέας, επιμελητής εκδοτικού οίκου, ηθοποιός και χορευτής. Προσβλήθηκε κι εκείνος από φυματίωση, που τον ταλαιπώρησε για χρόνια. Και όσο για τη στράτευσή του στην Αριστερά, την πλήρωσε με απανωτές διώξεις, εκτοπισμούς και εξορίες στη Λήμνο, στη Μακρόνησο, στον Αϊ-Στράτη και στην Ικαρία.
Η Αριστερά τον τίμησε όσο κανέναν άλλο ποιητή της κι εκείνος, ανταποδίδοντας, σε κάθε πρόσφορη περίσταση, δεν δίσταζε να γράψει κι ένα ευκαιριακό ποίημα. Η πίστη του στο σοβιετικό καθεστώς κλονίστηκε μόνο μετά την κατάρρευσή του, όμως η διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης συνέπεσε σχεδόν και με τον θάνατο του ίδιου.
Ολα τούτα όμως τα εξηγεί το ίδιο το έργο. Τα ευκαιριακά ποιήματα του Ρίτσου δεν ανήκουν στα καλύτερά του. Η πίστη του στην Επανάσταση δεν ήταν ικανή να τον καταστήσει λαϊκό ποιητή- κι αυτό αποδεικνύεται στο μείζον επίτευγ μά του που είναι οι συνθέσεις οι οποίες αποτελούν την Τέταρτη διάσταση, έργο από μόνο του αρκετό για να τον κατατάξουμε στη χορεία των μεγάλων ποιητών του 20ού αιώνα. Αλλά οφείλει κανείς να λαμβάνει υπόψη του ένα θεμελιώδες γεγονός: ο 20ός αιώνας ήταν αιώνας επιτάχυνσης του ιστορικού βηματισμού και για τον Ρίτσο η επιτάχυνση οφειλόταν στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Η βαθύτερη φύση του εν τούτοις βρισκόταν στα μη πολιτικά- ή τουλάχιστον όχι ευθέως στρατευμένα- ποιήματά του: στις Μαρτυρίες , στην Τέταρτη διάσταση, στα Πέτρες,Επαναλήψεις,Κιγκλίδωμα .
Εγραφε καθημερινά με μια αντοχή κι εργατικότητα που σε αφήνουν κατάπληκτο. Αφησε πάνω από 120 ποιητικές συλλογές, τη σειρά πεζογραφημάτων με τίτλο Συναξάρι ανωνύμων αγίων, ταξιδιωτικά κείμενα κι ένα πλήθος εξαίρετων μεταφράσεων που καθιέρωσαν στη χώρα μας ποιητές πρώτης γραμμής, από τον Μαγιακόβσκι και τον Μπλοκ ως τον Γιεσένιν και τον Ναζίμ Χικμέτ. Και όλα τούτα τα δημιούργησε με ασύγκριτη επιμονή και με μπαλζακικό πάθος.
Γράφοντας για τον Παλαμά ο Σεφέρης τον συνέκρινε με ποτάμι. Οπως ένα ορμητικό ποτάμι κατεβάζει νερό, έτσι και παρασέρνει στο πέρασμά του μπάζα και λάσπη. Αν το παραπάνω ισχύει για τον Παλαμά ισχύει και για τον Ρίτσο. Και οι δυο τους υπήρξαν ποιητές φάσματος, έντασης και έκτασης, αλλά ο Ρίτσος δημιούργησε ένα νέο ύφος και ταυτοχρόνως ένα πρότυπο που τώρα το ανακαλύπτουν οι ποιητές διεθνώς, στον δυτικό κόσμο τουλάχιστον. Ο Ρίτσος γίνεται γνωστός στην Αμερική μετά τον θάνατό του κι οι νεότεροι ποιητές στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού θαυμάζουν το δικό του πρότυπο: το να μιλά κανείς με τον απλούστερο και τον λιγότερο εντυπωσιακό τρόπο χωρίς να κάνει εκπτώσεις στη λυρική ποιότητα ή να καταφεύγει στην πεζολογία.
Οπως κι ο Σεφέρης- αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα- ο Ρίτσος βίωσε την αρχαιότητα μέσα στο σύγχρονο- κοινωνικό και προσωπικό- δράμα. Η συγκλονιστική του αρχόντισσα λ.χ. στο Νεκρό σπίτι (από την Τέταρτη διάσταση ) παραπέμπει στην Κλυταιμνήστρα και η Μονεμβασιά του είναι οι Μυκήνες του 20ού αιώνα. Ανακαλώντας το προσωπικό και το οικογενειακό του δράμα στη δεκαετία του 1950- την πιο ευτυχισμένη της ζωής του, όταν παντρεύεται τη Φιλίτσα κι αποκτά τη μονάκριβη κόρη του Ερη- ο ποιητής αφηγείται ξανά τον μύθο των Ατρειδών σαν σκοτεινό ωστόσο παρακολούθημα της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Για αυτό κι ενώ τα έργα που τον έκαναν διάσημο όσο ζούσε είναι ο Επιτάφιος και η Ρωμιοσύνη (λόγω βεβαίως της μελοποίησής τους από τον Θεοδωράκη) εκείνα που του εξασφαλίζουν εξέχουσα θέση στην καβαφική « πόλη των ιδεών» (ο Ρίτσος έγραψε δώδεκα θαυμάσια ποιήματα για τον Καβάφη) είναι οι σκοτεινοί μονόλογοι της Τέταρτης διάστασης , η αναμέτρησή του με τη μνήμη και την τραγωδία.
Γι΄ να μη μεμψιμοιρούμε, κι επειδή οφείλουμε να τιμούμε τους ανθρώπους μας όπως τους αρμόζει, αρκεί να πούμε ότι παρόμοιο έργο δεν υφίσταται στην παγκόσμια ποίηση του 20ού αιώνα. Υπήρξαν λ.χ. εκτενείς συνθέσεις με πρότυπο την Οδύσσεια, όχι όμως κι αντίστοιχες με πρότυπο την τραγωδία. Οσο για τη μεγαλύτερη διεθνή επιβράβευση (το βραβείο Νομπέλ) σήμερα πλέον δεν έχει καμιά σημασία ότι δεν του δόθηκε. Ας πούμε ότι η Σουηδική Ακαδημία- που θα μπορούσε να του το απονείμει την περίοδο της δικτατορίας, όταν ο ποιητής βρισκόταν σε κατ΄ οίκον περιορισμό στη Σάμο- αδίκησε εν προκειμένω τον εαυτό της. *
Η ευαίσθητη φιλόλογος- ποιήτρα και καθηγήτρια του Γυμνασίου μου Κική Γκούμα , έγραψε το παρακάτω ποιήμα για τον Αυστραλό Ντιζόν Ζάμιτ ο οποίος έχασε τη ζωή του ύστερα από τον άγριο ξυλοδαρμό μπράβων στη Μύκονο.
Το αφιερώνει στην οικογένεια του αδικοχαμένου ( έχει αποσταλεί στο Facebook του αδερφού Oliver Zamit ), καθώς και σε όλους τους λήπτες των οργάνων του Ντιζόν.
Το αληθινό και το δίκαιο έχουν απ' τη φύση μεγαλύτερη δύναμη από το ψέμα και το άδικο
Αριστοτέλης
Το να λες την αλήθεια είναι πάντοτε η καλύτερη μέθοδος και ασφαλέστερος δρόμος για τη ζωή
Μένανδρος
Αν δεν μπορείς να πείς την αλήθεια, δεν είσαι υποχρεωμένος να πείς ψέμα. Ανάμεσα τους υπάρχει η διέξοδος της σιωπής.
