aretak's blog

Τοπική  Ιστορία : Το Ενετικό Ρέθυμνο

Πειραματικό Γυμνάσιο Ρεθύμνου Τμήμα Γ΄1 Ιανουάριος 2012 Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Αρετάκη Κωνσταντίνα

Ιστορικές Προσωπικότητες στην περίοδο της ενετοκρατίας στο Ρέθυμνο Λουρεντζάκης  Σταμάτης Κοράκης Αλέξανδρος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από  άκρη σε άκρη το νησί της Κρήτης μιλά και διηγείται ιστορίες που φαντάζουν παραμύθια είναι όμως πέρα για πέρα αληθινές. Τα ψηλά βουνά , τα φαράγγια , τα ακρογιάλια φέρνουν μπροστά σου εικόνες περασμένων καιρών και ζωντανεύουν τις μορφές των Κρητών προγόνων μας . Για τους ανθρώπους αυτούς και συγκεκριμένα στις σπουδαιότερες προσωπικότητες της Ενετοκρατίας στην περιοχή του Ρεθύμνου  θα αναφερθούμε στην εργασία μας .

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ουσιαστικά καταλύθηκε και ξεκίνησε η νέα περίοδος της Φραγκοκρατίας. Στην δίνη των γεγονότων αυτών βρέθηκε και η τότε Ελληνική επικράτεια συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης. Το Μάιο του 1203 ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός έπρεπε να καταλάβει το νησί. Απρόθυμος όμως για περιπέτειες έδωσε την ευκαιρία στο Δόγη της Βενετίας , Ερρίκο Dandolo να υπογράψει συνθήκη μαζί του και έτσι η Κρήτη παραχωρήθηκε έναντι 1000 μάρκων αργυρού στη Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας.

Αυτό αποτέλεσε μεγάλη επιτυχία για την Βενετία γιατί έτσι δημιουργούσε γέφυρα για το εμπόριο της στην Αίγυπτο και την Ανατολή και εξασφάλιζε την κυριαρχία των θαλασσών. Για το νησί αρχίζει μια περίοδος μακρόχρονης δουλείας που θα διαρκέσει ως το 1669.  Και η Βενετία όμως θα διαθέσει άφθονο χρήμα και αίμα   για να επιβάλει την κυριαρχία της.

Ο Ρεθυμνιώτικος λαός  εξαρτημένος ακόμη από την Βυζαντινή ιδέα δεν δέχτηκε αδιαμαρτύρητα τη στέρηση της εθνικής και θρησκευτικής του ελευθερίας. Από τη φύση του φιλελεύθερος και ανυπότακτος αντιστάθηκε με 27 μεγάλες και μικρές επαναστάσεις. Στους ανθρώπους που έδωσαν το στίγμα τους στα κινήματα αυτά η με οποιοδήποτε τρόπο θεωρήθηκαν σημαντικοί για την περίοδο αυτή θα αναφερθούμε παρακάτω.

______________________________________________

Γεώργιος και Θεόδωρος Χορτάτζηδες: Ηγήθηκαν της πρώτης μεγάλης επανάστασης 1272. Αδέλφια με πατριωτικά φρονήματα και καταγωγή από το Ρέθυμνο ξεκίνησαν τον αγώνα τους από την Ανατολική Κρήτη και έδωσαν φονικές μάχες στην πεδιάδα της Μεσαράς φέρνοντας πολλές φορές σε απόγνωση τους Βενετούς. Επικηρύχθηκαν και αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην Μικρά Ασία .

Αλέξιος Καλλέργης: υποκινητής και ψυχή της μεγαλύτερης και σκληρότερης επανάστασης της κρητικής αριστοκρατίας κατά των Βενετών. Καταγόταν από την μεγάλη Βυζαντινή οικογένεια των Φωκάδων με οικόσημο τους τον δικέφαλο αετό. Ακολουθώντας διπλωματική πολιτική πότε φίλος πότε πολέμιος τον Βενετών,  απέχτησε μεγάλη δύναμη και περιουσία και έγινε σεβαστός τόσο από τους Βενετούς όσο και από τους Κρητικούς. Από τον φέουδο τους στον Μυλοπόταμο έλεγχε ολόκληρη την Κρήτη. Αυτή του την δύναμη προσπάθησαν οι Βενετοί να περιορίσουν με αποτέλεσμα την έκρηξη μιας επανάστασης που διήρκησε 17 χρόνια. Με κέντρο τον Μυλοπόταμο ξεσηκώθηκε όλο το νησί με τη μορφή κλεφτοπόλεμου. Οι Βενετοί πήραν μετρά απίστευτης αγριότητας και προπαντός προσπάθησαν να συλλάβουν τον Καλλέργη χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η επανάσταση τερματίστηκε με την συνθήκη του Αλέξιου Καλλέργη (Pax Alexii Callergi) στις 28 Απριλίου 1299. Αποτέλεσε πράξη τεράστιας σημασίας για τα δικαιώματα του Κρητικού λαού και με αυτήν ο Καλλέργης θεωρήθηκε ο μονός νόμιμος ηγέτης τον ορθόδοξων Κρητών. Πέθανε το 1821 και ενταφιάστηκε στο μοναστήρι της αγίας Κατερίνης των Σιναιτών του Χάνδακα .

Βάρδας Καλλέργης: Αρχηγός της επανάστασης που ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 1333 στο χωριό Μαργαρίτες Μυλοπόταμου. Μαζί με 400 άντρες ορκίστηκαν να αντισταθούν στις νέες φορολογικές καταπιέσεις των Βενετών . Ένα χρόνο αργότερα συνελήφθηκε και θανατώθηκε και η Μαργαρίτες πυρπολήθηκαν. ΟΙ Βενετοί εξόρισαν τις οικογένειες όλων των επαναστατών και τα παιδιά και οι αδελφοί του Βάρδα Καλλέργη φυλακίστηκαν ισόβια.

Λέων Καλλέργης : Ανηψιός του Αλέξιου Καλλέργη υποκίνησε επαναστατικό κίνημα αρχικά στον Αποκόρωνα και έπειτα στα Σφακιά, τον Μυλοπόταμο και τη Μεσαρα υποκρινόμενος το φίλο των Βενετών συνελήφθηκε με πανουργία από τον δούκα Αντρέα Κορνάρο και αφού τον έκλεισε μέσα σε σάκο τον έριξε μέσα στην θάλασσα. Η επανάσταση συνεχίστηκε από τους συγγενείς του στα Σφακιανα βουνά στην Άνω και Κάτω Σύβριτο.

Σήφης Βλαστος : Γνωστός για το παράτολμο κίνημα που οργάνωσε στο Ρέθυμνο λίγους μήνες μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μέσα σε ένα έντονο πολίτικο και θρησκευτικό κλίμα καλλιεργήθηκε η ιδέα της αναβίωσης της βυζαντινής αυτοκρατορίας με κέντρο πια την Κρήτη. Ψυχή του οράματος αυτού ήταν ο Σήφης Βλαστός από την μεγάλη Βυζαντινή οικογένεια Βλαστών, άντρας με ισχυρή προσωπικότητα η συνομωσία του καταπνίγηκε χωρίς να προλάβει να εκδηλωθεί και ο ίδιος και οι συνεργάτες του θανατωθήκαν τον Αύγουστο του 1454 με φρυχτά βασανιστήρια.

Φραγκίσκος Μπαρότσης (Francesco Barozzi) : Επιφανής λόγιος της ενετοκρατίας ο όποιος ίδρυσε στο Ρέθυμνο στο 1561 την ακαδημία των Vivi (των ζωντανών των αρχαιότερο φιλολογικό σύλλογο στον Ελληνικό χώρο. Τα μέλη της, εκλεκτοί λόγιοι της εποχής παρακολουθούσαν τα ρεύματα τις ευρωπαϊκής αναγέννησης και προωθούσαν την πνευματική ζωή στην Κρήτη.

Μαρίνος Τζανέ Μπουνιαλής :  Ποιητής ο οποίος έζησε στο Ρέθυμνο από το 1613 έως το 1681. Έγραψε το επικό ποίημα << Κρητικός πόλεμος >> στο οποίο περιγράφει τις προσπάθειες των Τούρκων για την κατάληψη της Κρήτης. Μέσα από το έργο του παίρνουμε πολύτιμες πληροφορίες για την κατάληψη του Ρεθύμνου. Κατέφυγε το 1681 στη Βενετία όπου και πέθανε το 1686 .

Μπεγαρδής ( από το εξελληνισμένο Βενετικό όνομα Βragadin ): Ο σημαντικότερος ποιητής της πρώιμης  περιόδου της Ενετοκρατίας . το ποίημα του << Απόκοπος >> σε 558 ομοιοκατάληκτους 15 σύλλαβους στοίχους χαρακτηρίστηκε ως το αριστούργημα  του 16^ου αιώνα . Το θέμα του είναι μια φανταστική κατάβαση στον Άδη όπου με έντονη και πλούσια γλώσσα το μετατρέπει σε ύμνο για τις χαρές της ζωής και τις ομορφιές του πάνω κόσμου.

Μάρκος Μουσούρος (1470 – 1517) : Κορυφαίος φιλόλογος και κληρικός της Αναγέννησης από το Ρέθυμνο , καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Πάδοβα. Είναι ο πρώτος εκδότης του Πλάτωνα και επόπτης των πρώτων εκδόσεων Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Το 1516 έγινε επίσκοπος. Ιεράπετρας για 1 χρόνο μόνο γιατί ωστόσο πέθανε.

Νικόλαος Βλαστός : Γεννήθηκε στα μέσα του 15^ου αιώνα στην πόλη του Ρεθύμνου. Λόγιος της εποχής του, μεγάλος τυπογράφος εκδότης και καλλιγράφος. Το 1480 βρέθηκε στη Βενετία όπου συνεργάστηκε με γνωστούς τυπογράφους και καλλιγράφους της εποχής , τις γνώσεις των οποίων έφερε μαζί του με την επιστροφή του στο Ρέθυμνο. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ήταν το << Ετυμολογικόν Μέγα κατά αλφάβητον >> και θεωρείται το εκτενέστερο λεξικό της ελληνικής γλώσσας . η έκδοσή του ήταν πολυτελέστατη και θεωρείται μοναδική για την εποχή εκείνη. Σε ορισμένα αντίτυπα οι ξυλογραφίες του εξωφύλλου είναι τυπωμένες με αληθινό χρυσάφι και εύκολα μπορεί να χαρακτηριστεί ως τυπογραφικός άθλος της εποχής του.

Ζαχαρίας Καλλέργης : Η σπουδαιότερη ίσως φυσιογνωμία της Ελληνικής τυπογραφίας κατά τον 15^ο και 16^ο αιώνα. Μετέβη  από το Ρέθυμνο στη Βενετία γύρω στο 1490 και εργάστηκε ως καλλιγράφος σχεδιαστής διορθωτής και επιμελητής κλασσικών κειμένων. Διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ωρίμανση του  Ελληνικού εντύπου.

Εμμανουήλ Τζανέ Μπουνιαλής (1610 – 1690) : Λόγιος , κληρικός , ποιητής , γεωγράφος . Αδερφός του Μαρίνου ποιητή του Κρητικού πολέμου. Διορίστηκε εφημέριος του ορθόδοξου ναού του Αγίου Γεωργίου στη Βενετία. Συνέταξε ακολουθίες και θρησκευτικούς ύμνους και ζωγράφισε κατά τη Βυζαντινή παράδοση.

Ιωάννης Ανδρέας Τρωίλος : Λόγιος ,δραματικός ποιητής του 17^ου αιώνα από το Ρέθυμνο. Υπήρξε νοτάριος, γραμματικός  και συνταγματάρχης της πολιτοφυλακής. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους πήγε στη Βενετία όπου έγραψε την τραγωδία << Βασιλεύς Ροδολίνος>>.

Γεώργιος Χορτάτζης : Ρεθύμνιος  ποιητής που έζησε τα  τέλη του 16^ου και αρχές του 17^ου αιώνα. Από τους πρώτους μορφωμένους Κρητικούς, που επιχείρησε να μεταφέρει στην Κρήτη τους ποιητικούς και θεατρικούς τρόπους της Ιταλικής Αναγέννησης. Το έργο του << Ερωφίλη >> αποτελεί μια τέλεια τραγωδία που χρονολογείται γύρω στο 1600. Εντυπωσιάζει για την τελειότητα της θεατρικής δομής αλλά και τη γλωσσική και στιχουργική αρτιότητα του. Στον ίδιο οφείλουμε ακόμα ένα ποιμενικό δράμα την <<Πανώρια>>.

Άγιος Αθανάσιος Γ’ ο Πατελλάρος(1590 – 1654) : Οικουμενικός πατριάρχης από την Αξό Μυλοποτάμου. Σπούδασε Αρχαία Ελληνική φιλολογία, φιλοσοφία και θεολογία. Ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της ιεροσύνης και εξελέγη πατριάρχης Κωνσταντινούπολης. Άσκησε σημαντικό ιεραποστολικό έργο στη Ρωσία όπου και ανακηρύχτηκε άγιος. Το σκήνωμα του διατηρείται άφθαρτο στο Χάρκοβο της Ουκρανίας. Τμήμα του λειψάνου του μετακομίστηκε στη γενέτειρα του και καθιερώθηκε η 21η Αυγούστου ως ημέρα εορτής.

Τυπογραφική σφραγίδα Νικόλαου Βλαστού

Πηγές – Βιβλιογραφία

• Ιστορία της Κρήτης – Θεοχάρη Δετοράκη – Ηράκλειο Κρήτης 1990

• Εισαγωγή στην ιστορία των Καλλέργηδων-Εμμανουήλ Καλλέργης  εκδόσεις << Γραφοτεχνική Κρήτης>> Ρέθυμνο 2007

• Η εν Κρήτη Συνωμοσία του Σήφη Βλαστού (1453-1454 ) και η νέα συνωμοτική κίνησις του 1460-1462 / Μ. Ι. Μανούσακα / Αθήναι 1960

• Κρήτη  : ιστορία και πολιτισμός / Σύνδεσμος τοπικών ενώσεων δήμων και κοινοτήτων Κρήτης / Κρήτη 1988

• Διαδίκτυο : Οι Κρήτες που διαμόρφωσαν ιστορία .

Σταμάτης Λουρεντζάκης

Αλέξανδρος Κοράκης

Σχέδιο:

Η κάτοψη του φρουρίου ήταν πολυγωνική Η Φορτέτζα κτίστηκε σύμφωνα με το προμαχωνικό σύστημα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής , δηλαδή αποτελούταν από προμαχώνες οι οποίοι ενώνονταν μεταξύ τους με τμήματα ευθύγραμμων τειχών με μεγάλο πλάτος. Τα τείχη έχουν μη κανονικό σχήμα και είναι πολυγωνικά. Τα τείχη έχουν 4 προμαχώνες 3 αιχμές και 3 πύλες.

Σημαντικά πρόσωπα:

Το αρχικό σχέδιο της Φορτέτζας σχεδιάστηκε  από τον αρχιτέκτονα Sforza Pallavicini στη συνέχεια όμως κριθήκαν αναγκαίες κάποιες τροποποιήσεις βελτίωσης και επέκτασης για να ολοκληρωθεί η ανέγερση του φρουρίου. Την πρώτη πέτρα στα θεμέλια της Φορτέτζας τοποθέτησε ο βενετσιάνος Ρέκτορας Alvise Lando στις 13 Σεπτεμβρίου 1573. Έπειτα το κτίσιμο του φρουρίου επιμελήθηκε από τον πρωτομάστορα Γ. Σκορδύλης και ολοκληρώθηκε το 1580. Για να ολοκληρωθεί αυτό το έργο χρειάστηκε να δουλέψουν αγγαρεία 107.142 Κρτηκοί και 40.205 επιταγμένα ζώα.

Τα τείχη:

Η περίμετρος/μήκος των τειχών της Φορτέτζας είναι 1307 μέτρα. Τα τείχη αυτά έχουν κτιστεί από κανονικές ορθογώνιες πέτρες και από λίγο κονίαμα ασβεστίου, είναι πλατιά ενώ εσωτερικά αποτελούνται από απλή τοιχοποιία. Τα τείχη αποτελούνται συνολικά από 3 μέρη:

1)      Τη scarpa όπου καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα του τείχους και φτάνει μέχρι το ύψος του εδάφους στο εσωτερικό φρούριο και είναι κεκλιμένη για να συγκρατεί τις επιχωματώσεις και για να αντικρούει τα βλήματα των πυροβόλων όπλων.

2)      Το cordone που συνίσταται από μια σειρά λίθων με ημικυκλική απόληξη όπου βρισκόταν στο εξωτερικό μέρος του τείχους και είχε κυρίως διακοσμητικό ρόλο σαν διάζωμα , αλλά παράλληλα εμπόδιζε την αναρρίχηση στο τείχος από τους πολιορκητές.

3)      Το parapetto είναι το τμήμα του τείχους πάνω από το cordone στο οποίο βρίσκονται οι κανονιοθυρίδες και οι πολεμίστρες ενώ παράλληλα εξασφαλίζει την κάλυψη των στρατιωτών. Πίσω από αυτό υπάρχει ένας υπερυψωμένος διάδρομος bancgetta για την διακίνηση των στρατιωτών και για να φυλούν σκοπιά.

Το πάχος του τείχους στο πιο ψηλό σημείο φτάνει τα 1.74 μέτρα ενώ χαρακτηριστικά σημεία του τείχους είναι και οι 10 κυκλικές σκοπιές που ζώνουν το τείχος γύρο γύρο .

Οι προμαχώνες:

Λόγο της μορφολογίας του εδάφους επιτρεπόταν να κτιστούν μόνο 4 ημιπρομαχώνες .Οι ημιπρομαχώνες έχουν δυο μέτωπα , οι γωνιές τους ποικίλουν για κάθε προμαχώνα και τα πλευρά σε πολλούς από τους προμαχώνες δεν υπάρχουν, ενώ και στους 4 ημιπρομαχώνες το ένα μόνο πλευρό τους αποτελείτε από το orecchione μια ημικυκλική άκρη και γι αυτό το μη κανονικό τους σχήμα πήραν το όνομα ημιπρομαχώνες δηλαδή μη κανονικοί προμαχώνες . Οι προμαχώνες ενώνονται μεταξύ τους με ευθύγραμμα τείχη. Οι προμαχώνες επίσης αποτελούνται από την Cortina ένα μικρό τείχος που αντιστοιχεί στη ‘’χαμηλή πλατειά’’ όπου εκεί τοποθετούσαν τα κανόνια και εξασφάλιζαν την βασική άμυνα του φρουρίου. Όπως αναφέραμε οι προμαχώνες είναι 4 ένας στα Ανατολικά του φρουρίου του  Αγίου Νικολάου και τρεις στα νοτιά  του Αγίου Παύλου ή St. Maria του Αγίου Ηλία και τέλος του Αγίου Λουκά που αξίζει να αναφέρουμε πως λειτουργούσε ως ενίσχυση της άμυνας του φρουρίου δημιουργώντας το ανάλογο πλάτεμα σε ένα υψηλότερο επίπεδο από τον κυρίως προμαχώνα από τον οποίο μπορούσαν να βάλουν κανόνια έχοντας μια εντυπωσιακή ράμπα για την ανάβαση των κανονιών του πολεμικού υλικού και των στρατιωτών.

Οι αιχμές:

Τα τείχη είχαν ακόμα και 3 αιχμές στα βορειοδυτικά η αιχμή του Αγίου Πνεύματος και 2 αιχμές στα βοριά της Αγίας Ιουστίνης και του Αγίου Σώζοντος όπου κτίστηκαν έτσι αντί για προμαχώνες λόγο της ανώμαλης μορφολογίας του εδάφους.

Οι πύλες:

Στα τείχη ακόμα υπάρχουν και 3 πύλες. Η κύρια κεντρική πύλη που ανοίγετε στην ανατολική πλευρά του οχυρού είναι ανάμεσα στους προμαχώνες του Αγίου Παύλου και του Αγίου Νικολάου. Η θέση της πύλης επιλέχτηκε σοφά μιας και από τα ανατολικά το φρούριο διέτρεχε λιγότερο κίνδυνο επίθεσης. Ακόμα σοφή ήταν και πως έβαλαν τους 2 προμαχώνες κοντά στην κεντρική πύλη για να υπάρχει απευθείας άμυνας 180^ο σε περίπτωση πολιορκίας. Επίσης η πρόσβαση της πόλης προς την πύλη αυτή ήταν άμεση. Στις παραστάδες του εξωτερικού θυρώματος της πύλης που είναι κτισμένο με ορθογώνιες πέτρες διαμορφώνονται βάσεις και επίκρανα πάνω στα οποία στηρίζετε το τόξο της εισόδου. Πάνω από το κλειδί του τόξου σχηματίζεται ορθογώνια εσοχή μέσα στην οποία θα πρέπει να ήταν τοποθετημένο ανάγλυφο με τον λέοντα του Αγίου Μάρκου έμβλημα της Βενετικής Δημοκρατίας. Γύρο από το εξωτερικό θύρωμα σχηματίζετε παραλληλόγραμμο πλαίσιο με ημικυκλική την άνω του πλευρά. Η κεντρική πύλη αποτελείτε κυρίως από μια στοά μήκους 26.8 μέτρα και πλάτος 3.8 μέτρα και καλύπτετε από ημικυκλικό θολό. Μέσα στη στοά υπάρχουν 3 χώροι που ανοίγονται στα βοριά της και καλύπτονται επίσης από ημικυλινδρικούς θόλους οι οποίοι έχουν διαμορφωθεί μέσα στις επιχωματώσεις του τείχους. Οι ανάγκες ανεφοδιασμού του φρουρίου με τρόφιμα και πολεμοφόδια σε περίπτωση πολιορκίας, επέβαλαν την κατασκευή κι άλλων βοηθητικών πυλίδων σε κατάλληλα σημεία. Έτσι υπάρχουν άλλες δυο πυλίδες μια στα δυτικά και μια στα βοριά ανάμεσα στις αιχμές του Αγίου Σώζοντα και Αγίας Ιουστήνης όπου συνδεόταν με την ακτή με μονοπάτι όπου με τη βοήθεια σκάλας υπήρχε η δυνατότητα πρόσβασης με αλλά μικρά πλοιάρια. Η δυτική πυλίδα είχε ένα τόξο υπέρθυρο και ένα φθαρμένο εντοιχισμένο ανάγλυφο. Αυτή η πύλη που βρίσκετε νότια της αιχμής του Αγίου Πνεύματος αποτελείτε από 2 ορθογώνιους παράλληλα τοποθετημένους θόλους που επικοινωνούσαν μεταξύ τους που χρησίμευαν ως κανονιοστάσια.

Τα  μειονεκτήματα:

Οι εργασίες στο χώρο της Φορτέτζας ολοκληρώθηκαν το 1580. Το βραχώδες έδαφος, η ανυπαρξία τάφρου, και η μικρή έκταση ελεύθερου χώρου μπροστά από το φρούριο καθιστούσαν την Φορτέτζα ευάλωτη στην άμυνα. Τα πενιχρά οικονομικά μέσα δεν επέτρεψαν να ακολουθηθούν κανόνες κανονικής χάραξης. Έτσι οι μορφή των 4αρων προμαχώνων δεν είναι πλήρες καθώς δεν περιλαμβάνει τα απαραίτητα στοιχειά ενός πλήρους προμαχώνα. Ακόμα η ύπαρξη σε μικρή απόσταση από το φρούριο ενός λόφου (Αγίου Αθανασίου) το έκανε ευπρόσβλητο στις εχθρικές πυροβολαρχίες.

Παρ’ όλα αυτά τα τείχη του κάστρου κατάφεραν να αποκρούσουν πολλές από τις επιθέσεις τούρκων, πειρατών και πολλών άλλων πολιορκητών λόγο της σωστά κατανεμημένης παράταξης των εσωτερικών κτηρίων του!

ΤΗΕ ΕΝD

Βιβλιογραφία:

1.  Εκδ. MEDITERANEO

Τιτλ . Φορτέτζα

2.  Συγγρ. Ιωάννα Θ. Στεριότου

Τιτλ. Οι Βενετικές Οχυρώσεις Του Ρεθύμνου (1540-1646)

Tόμος ΄Β

3.  Tιτλ. Φορτέτζα στο Ρέθυμνο

http://www.explorecrete.com/greek/Rethymnon_Fortezza_GR.html

4. Τιτλ. Φορτέτζα

Wikipedia http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%BF%CF%81%CF%84%CE%AD%CF%84%CE%B6%CE%B1

5. http://www.travelplorer.gr/ancient_place.jsp?id=place15421

6. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=15421

Τιτλ. Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού | Κάστρο Φορτέτζα

7.  http://tour.rethymno.gr/route4/main-gate/gate-main.html

8.  http://hellas.teipir.gr/thesis/rethimno/greek/politismos.htm

9. Άρθρο ‘ Η Φορτέτζα’

10.  Άρθρο ‘ Ιστορική Ανάδρομη’

Γιώργος Αγρυμάκις

Μανώλης Αγρυμάκις

Εργασία: Τα τείχη της Φορτέτζας

Μάθημα: Τοπική Ιστορία ΄Β τρίμηνο

Τάξη: ΄Γ1 Ά μισό Πρότυπο Π.Γ.Π.Κ.