ΧΩΡΟΣ
Ο ρόλος του περιβάλλοντος, και η σημασία του στη διαδικασία ανάπτυξης του ατόμου, σήμερα είναι ευρύτερα αποδεκτός.
Όταν λέμε περιβάλλον εννοούμε:
– Κοινωνικό (σύνολο ανθρώπων με κοινά χαρακτηριστικά)
– Υλικό (φυσικά στοιχεία και τεχνητά)
Μέσα στον χώρο που τον περιβάλλει, ο άνθρωπος διαμορφώνει τη ζωή
του και δεν αποτελεί αυτός, απλά το κατάλυμά του, αλλά και το πεδίο δράσης του. Στα πλαίσια του υλικού χώρου, τα άτομα οργανώνουν την καθημερινή τους ζωή, αποκτούν κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες και έρχονται σε επαφή με τον τρόπο ζωής και σκέψης άλλων ανθρώπων.
Πρόκειται για μια σχέση:
1. Διαλλακτική
2.Αμφίδρομη
3. Δυναμική
Ο χώρος είναι μια πολυδιάστατη πραγματικότητα που συνεχώς
μετατρέπεται και αναδιοργανώνεται για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μας.
ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ
Σύμφωνα με τον Piaget, υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στο χώρο και τη νοητική ανάπτυξη του παιδιού και η σωστή ανάπτυξη παιδιού- χώρου μπορεί να συμβάλλει θετικά, στην ανάπτυξη της ίδιας της σκέψης του παιδιού.
Αλλά και ο Wallon τονίζει επίσης, τόσο τη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ του υλικού περιβάλλοντος για την εξέλιξη και τη διαμόρφωση της προσωπικότητας.
Η διαδικασία εκμάθησης του χώρου, όταν αναπτυχθεί συστηματικά, παρεμβαίνει στα φαινόμενα του εγωκεντρισμού και του συγκρητισμού, που χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας.
Πρόκειται για μια σχέση αλληλεπίδρασης που δίνει στο παιδί:
1. Ερεθίσματα μάθησης
2.Κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες
3. Ευκαιρίες για επικοινωνία και ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων
4. Δυνατότητες για δράση
Η κακή σχέση με το χώρο δημιουργεί προβλήματα:
– Προσανατολισμού
– Ισορροπίας
– Αμφιπλευρικότητας
– Συμπεριφοράς
ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
Το παιδί μεγαλώνοντας συντονίζει το χώρο γύρω του και προσπαθεί να καταλάβει. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους:
1. Άμεσα, μέσα από εξερευνήσεις, ανιχνεύσεις, περιπλανήσεις
2. Έμμεσα , μέσα από το περιβάλλον του και αυτό γίνεται σταδιακά, με την κατάκτηση της γλώσσας στα 1,5-2 χρόνια του.
ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
Είναι ένας συμβολικός χώρος, όπου το παιδί αναπαριστά μια τρισδιάστατη πραγματικότητα, σε δισδιάστατες διαστάσεις και μας δίνει πληροφορίες, για την κατάσταση του παιδιού και πως αντιλαμβάνεται το χώρο.
ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ
Η οργάνωση του χώρου ενός νηπιαγωγείου εξαρτάται κυρίως:
o Από τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου χώρου(διαρρύθμιση, διατεθειμένοι χώροι, μέγεθος και έκταση αυτών, την ύπαρξη ή όχι εξωτερικού χώρου κ.λ.π.)
o Από τους σκοπούς του προγράμματος.
o Από τις δραστηριότητες που πρόκειται να πραγματοποιηθούν.
o Από τη μορφή των διαπροσωπικών σχέσεων που θα αναπτυχθούν, τόσο ανάμεσα στα νήπια, όσο και μεταξύ νηπιαγωγού και νηπίων.
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΕΝΌΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΥ
• Διευκόλυνση για άνετη μετακίνηση των νηπίων στο χώρο.
• Άνετος και ευρύχωρος χώρος για την «παρεούλα»- σημείο συγκέντρωσης της ομάδας.
• Ο φωτισμός είναι ένα στοιχείο που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, ανάλογα με το είδος των δραστηριοτήτων που πρόκειται να αναπτυχθούν
• Η οπτική πρόσβαση προς τα έξω είναι σημαντική παρά τον κίνδυνο διάσπασης της προσοχής του.
• Η διακόσμηση της τάξης, σημαντικός αισθητικός παράγοντας. ( έργα τέχνης ή μόνο έργα των νηπίων;)
• Η τακτοποίηση του υλικού σε χώρους με εύκολη πρόσβαση.
• Οργάνωση του χώρου σε «γωνιές»;
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
• Ευκαμψία
• Ευελιξία
• Λειτουργικότητα
• Παιδική κλίμακα
Απαραίτητα στοιχεία για τη αλληλεπίδραση του παιδιού με το χώρο.
ΕΡΓΟΝΟΜΙΑ
Ένας χώρος φτιάχνεται με βάση:
1. Το ανθρώπινο σώμα.
2. Τη θέση που πρέπει να πάρει αυτό, για να εκτελέσει κάποια συγκεκριμένη ενέργεια.
Η εργονομία είναι μια γνωστική περιοχή, που έχει στόχο να προσαρμόζει το
χώρο στα μεγέθη του ανθρώπου και στις ανάγκες της εργασίας, που θέλει να
κάνει στο συγκεκριμένο χώρο.
ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ
• Το σχολείο συμπλήρωμα της κατοικίας.
• Να βρίσκει το παιδί σ’ αυτό, όσο περισσότερο γίνεται, την ατμόσφαιρα της οικειότητας και ελευθερίας που απολαμβάνει στο σπίτι.
• Να συντελεί στην ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του παιδιού.
• Να ισχύει η «παιδική κλίμακα».
• Να έχει δικαίωμα παρέμβασης πάνω στο χώρο, το ίδιο το παιδί και να τον εντάσσει ενεργητικά στα καθημερινά του βιώματα.
ΧΩΡΟΣ ΠΡΟΣΙΤΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΟ
Πρέπει να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις και στις ανάγκες:
– Κινητικότητας
– Επαφής και επικοινωνίας
– Γλωσσικές
-Πνευματικές
– Αυτονομίας
– Διασκέδασης και ψυχαγωγίας
ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΑΓΩΓΗΣ
Οι έννοιες χώρου, στην προσχολική ηλικία, συνδέονται άμεσα με διάφορες περιοχές μάθησης, όπως:
1. Γλώσσα
2. Μαθηματικά
3. Αισθητική αγωγή
4.Ανάγνωση
5. Γραφή
6. Φυσικές Επιστήμες
7. Φυσική αγωγή
ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ
Ο χώρος προσφέρει καθημερινά στο παιδί, ένα πεδίο δραστηριότητας και
επικοινωνίας που του δίνει την ευκαιρία:
– Να εκφράζεται
– Να μαθαίνει
– Να δημιουργεί
-Να αποκτά φίλους
Αλληλεπίδραση, πρωτοβουλία και δημιουργικότητα είναι το τρίπτυχο πάνω στο οποίο, στηρίζεται το αναλυτικό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου.
ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Ο στόχος του αναλυτικού προγράμματος του νηπιαγωγείου είναι να
αναπτυχθούν τα νήπια, σωματικά, κοινωνικά, νοητικά και
συναισθηματικά.
Το νήπιο μαθαίνει:
– Μέσα από την κίνηση
– Από καταστάσεις προβληματισμού που το ενθαρρύνουν να ερευνά, να πειραματίζεται κ.τ.λ.
-Μέσα από την επικοινωνία με τους άλλους
Έτσι έχει ενεργό ρόλο στο χώρο, τροποποιεί τα δεδομένα του
περιβάλλοντος γύρω του, προβάλλοντας σ’ αυτά τα προσωπικά του
δεδομένα (προτιμήσεις, ανησυχίες, συμπεριφορές κ.τ.λ.)
Η ανάλυση του χώρου έδειξε, ότι η τυπική αίθουσα του νηπιαγωγείου, περιλαμβάνει δύο είδη επιμέρους χώρων:
– Την «παρεούλα»
-Τις «γωνιές»
Η παρεούλα είναι ο κατεξοχήν χώρος για δραστηριότητες καθοδηγούμενες από τη νηπιαγωγό, η οποία όπως είναι συνήθως διαμορφωμένη ευνοεί την «πρόσωπο με πρόσωπο» επικοινωνία και, κατά συνέπεια την ανάπτυξη του διαλόγου. Ωστόσο σύμφωνα με έρευνες οι δυνατότητες που προσφέρει περιορίζονται πολύ από δύο παράγοντες:
1. Από τα έπιπλα τα οποία περιλαμβάνει, που είναι πάγκοι χωρίς πλάτη, που προκαλούν κόπωση
2. Από τον τυποποιημένο τρόπο χρησιμοποίησής της, ο οποίος χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό αλληλεπίδρασης ( στην καλύτερη περίπτωση αναπτύσσεται κατευθυνόμενος διάλογος) και οδηγεί σε πτώση του ενδιαφέροντος και σε ανία των παιδιών (Γερμανός 1998)
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΕ ΓΩΝΙΕΣ
• Οικοδομικό υλικό
• Κουκλόσπιτο
• Εικαστικά
• Βιβλιοθήκη
• Παιδαγωγικό υλικό
• Μουσική
• Κουκλοθέατρο
• Μεταμφίεσης
• Μαγαζάκι
• Άμμος και νερό
• Φυσικές επιστήμες και εξερευνήσεις
• Μπακάλικο.
Βασικό γνώρισμα κάθε γωνιάς είναι η εξειδίκευση στην οργάνωση
και στον εξοπλισμό της. Αυτό επιτρέπει στο συγκεκριμένο χώρο μόνο μία δυνατότητα λειτουργίας και αυτό έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ανάπτυξη δραστηριοτήτων , μέσα στην τάξη. Τα παιδιά κουράζονται με την επανάληψη δραστηριοτήτων με το ίδιο θέμα και επινοούν εναλλακτικούς τρόπους χρησιμοποίησής της ( π.χ. παίζουν κρυφτό στο μπακάλικο)
Έτσι ο χώρος της αίθουσας του νηπιαγωγείου παρά τον εξοπλισμό και την ποικιλία του, καθίσταται στατικός, επειδή χαρακτηρίζεται από τυποποίηση στην οργάνωση και στερεότυπους τρόπους χρησιμοποίησης.
Για να εμπλουτίσει η νηπιαγωγός το πρόγραμμα της τάξης με νέες δραστηριότητες είναι υποχρεωμένος να προβεί σε αντικατάσταση των γωνιών σε τακτά χρονικά διαστήματα. Αυτό όμως συμβαίνει από σπάνια ως καθόλου, για δύο κυρίως λόγους:
– Οικονομικούς
– Περιορισμένη εξεύρεση θεμάτων για τις γωνιές ακόμα και αν υπάρχουν τα μέσα. (Γερμανός, 1999 β)
Ο χώρος του νηπιαγωγείου λοιπόν , δεν έχει τη δυνατότητα της ευελιξίας, τώρα μάλιστα που καλούμαστε να εφαρμόσουμε νέες κατευθύνσεις που εισάγονται με τα Διαθεματικά Προγράμματα Σπουδών και την Ευέλικτη Ζώνη και απαιτείται ένας ανασχεδιασμός του σχολικού χώρου.(Γερμανός 1999α)
Με ποια κριτήρια όμως;
Οι έρευνες που έγιναν για το θέμα στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ έδειξαν ότι ο ανασχεδιασμός του χώρου πρέπει να γίνει σε τρία επίπεδα:
1. Χώρος του ατόμου
2.Χώρος της μικρής ομάδας
3. Χώρος της ομάδας – τάξης
Έτσι καταργούνται οι γωνιές και δημιουργούνται δύο περιοχές «πολλαπλών χρήσεων» και μία τρίτη περιοχή, η οποία αποτελεί το χώρο του εκπαιδευτικού, σε μία προσπάθεια ενεργοποίησης της νέας εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Τοποθετώντας έπιπλα με δυνατότητα πολλαπλής χρήσης για τακτοποίηση του υλικού, κατασκευές για ανάπτυξη συμβολικού παιχνιδιού (π.χ. κουκλόσπιτο), εξοπλισμό για υποστήριξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας ( π.χ. πίνακες ή κινητά πτυσσόμενα πανό) και εξοπλίζοντας τον προσωπικό χώρο των παιδιών (ατομικά ντουλάπια) περνάμε σε ένα άλλο επίπεδο για μία ευέλικτη οργάνωση του χώρου.
Έτσι μπορούν να διαμορφωθούν και νέες επιμέρους περιοχές ανάλογα με τις απαιτήσεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Για παράδειγμα δουλεύοντας ένα θέμα για το περιβάλλον ,τα παιδιά δημιουργούν σχετικό υλικό και έτσι μπορούν να δημιουργήσουν μία προσωρινή «γωνιά» στο τραπέζι μιας από τις ομάδες. Με τέτοιες συνεχείς εναλλαγές, ο ευέλικτος χώρος της τάξης επιτρέπει τη συχνή αναδιοργάνωσή του και την ανατροπή κάθε στασιμότητας.(Γερμανός 2002)
Και βέβαια σε όλα αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε, ότι σημαντικό στοιχείο του νέου αυτού παιδαγωγικού ανασχεδιασμού είναι η δημιουργία «ατμόσφαιρας σπιτιού» στην τάξη, έτσι ώστε να διαμορφωθεί ένα θετικό παιδαγωγικό κλίμα, που θα βοηθήσει στη δημιουργική ένταξη του παιδιού στην τάξη του.
Δύο πιλοτικές παρεμβάσεις, που έγιναν σε νηπιαγωγεία της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με όσα προαναφέραμε, έδειξαν ότι εμφανίστηκαν αυθόρμητα καινούργιες μορφές συμμετοχής και συνεργασίας στην εκπαιδευτική διαδικασία .
Επίσης, η σύνδεση του χώρου με τις νέες πρακτικές αλληλεπίδρασης και διδασκαλίας οδήγησε σε μάθηση συσχετισμένη με μορφές δημιουργικής συμπεριφοράς. Ο χώρος μετεξελίχθηκε, πραγματικά, σε υλικό πεδίο αγωγής και αυτό είναι κάτι που συμβάλλει στην αναβάθμιση του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος.
[1] Γερμανός ,Δ (1998), Χώρος και εκπαιδευτική αλληλεπίδραση στην προσχολική εκπαίδευση, στο Σ. Νικόδημος (επιμ), Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα (σς.775-791), εκδ. Ατραπός, Αθήνα
[2] Γερμανός ,Δ.(1999β), Χώρος και εκπαιδευτική αλληλεπίδραση στην προσχολική εκπαίδευση, στο Κ. Χάρης, κ.ά.(επιμ),Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα(σς. 775-791)εκδ. Ατραπός, Αθήνα
[3] Γερμανός, Δ. (199α), «Παιδαγωγικός ανασχεδιασμός του σχολικού χώρου: η άλλη «γλώσσα» της μεταρρύθμισης», στο Τσολάκης (επιμ), Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και οι «γλώσσες» της, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη
[4] Γερμανός Δ.(2002), Οι τοίχοι της γνώσης, εκδ. Γκούτενμπεργκ, Αθήνα
Καραθανάση Άννα
Νηπιαγωγός
1ου Νηπιαγωγείου Μυτιλήνης