ailiadi's blog

Αγιοποίηση

Η ανακήρυξη κάποιου ως αγίου στην αρχαία εκκλησίαμέχρι τον 10ο αι. δεν υπόκεινταν σε καθορισμένες διατυπώσεις. Όταν κάποιος διακρινόταν στην αρετή και στην πίστη, και ιδιαίτερα ως μάρτυρας που υπέστη αληθινά μαρτυρικό θάνατο, επιβάλλονταν στη συνείδηση της εκκλησίας, και επέρχονταν βαθμηδόν de facto η αναγνώρισή του ως αγίου, με λατρεία περιορισμένη τοπικά ή επεκτεινόμενη σ’ όλο το σώμα της εκκλησίας.

Φαίνεται όμως πως ο κλήρος και ιδιαίτερα οι κατά τόπους επίσκοποι ήταν εκείνοι που, παρακολουθώντας και ελέγχοντας την μαρτυρία των πιστών για τους αγίους, συντελούσαν κυρίως στην αναγνώρισή τους (ως αγίων). Όποιος θέλει να σχηματίσει κάποια ιδέα για την αγιοποίηση στην αρχαία εκκλησία πρέπει να μελετήσει τα συγγράμματα του Κυπριανού, του Ιερώνυμου και του ιερού Αυγουστίνου. Πάντως, είναι γεγονός πως πολλοί τοπικοί άγιοι εισχώρησαν στη γενικότερη λατρεία χωρίς απόφαση της Εκκλησίας και κάποιων η αγιοποίηση οφείλεται σε καθαρά τοπικούς λόγους: οικογενειακή επίδειξη, πολιτική ιδεολογία, φατριαστικό συμφέρον.

Η ευρεία λαική αποδοχή των αγίων και η αποποίηση, εκ μέρους τους, κάθε μορφής εξουσίας, επισκοπικού αξιώματος ή άλλης υπεύθυνης θέσης, λόγω ταπεινοφροσύνης ή λόγω αγάπης στην ησυχία αποτελεί κοικό τόπο στα αγιολογικά κείμενα. Οι κοσμημένοι με θεικές αρετές άγιοι προσδίδουν φήμη στις πόλεις ή στις περιοχές που ζουν, σύμφωνα με τους βίους, κι όχι το πλήθος των κατοίκων τους ή ο υπερβολικός πλούτος ή η δύναμη των ευτυχισμένων ανθρώπων τους ή τα τείχη και οι καλλωπισμοί των βασιλικών δρόμων. Αυτοί οι κοσμικοί λόγοι της φήμης μιας πόλης “εξουδετερώνονται” απ’ τους βιογράφους των αγίων κατά τρόπο τυπικά μοναστικό.

Στο συναξάρι των Αγίων Πάντων λέγεται πως ο Λέων ΣΤ΄ο σοφός καθιέρωσε τη γιορτή των Αγίων Πάντων, γιατί θέλησε να τιμήσει ως Αγία την πρώτη του γυναίκα Θεοφανώ. Όμως η εκκλησία δεν επικύρωνε τη θέλησή του και δεν συγκατένευε στην επιθυμία του, γι’ αυτό και ο Λέων ΣΤ΄ο σοφός έχτισε μεγαλοπρεπέστατο ναό αφιερωμένο στους Αγίους Πάντες, λέγοντας: “Αν είναι και η Θεοφανώ Αγία, ας συγκαταλέγεται στους Άγιους Πάντες”.

Βίοι μοναχών-αγίων: Η Ανάπτυξη των μεγάλων μοναστικών κέντρων της αυτοκρατορίας και του μοναχισμού.

Οι κατηγορίες των αναχωρητών-ασκητών της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας είναι οι ακόλουθες: α) Κατά Χριστόν σαλοί: αυτοί κυκλοφορούν ελεύθερα στην αγορά, στις πλατείες, στις ταβέρνες, στα δημόσια λουτρά, ακόμη και σε οίκους ανοχής, όπου με το διορατικό τους χάρισμα βλέπουν να φωλιάζει η αμαρτία. Ο σαλός γίνεται ο αλήτης του Θεού που διαρκώς φεύγει και παντού είναι “ξένος”. β) Οι στυλίτες ή κιονίτες: από την ασκητική γραμματεία (Θεοδώρητος Κύρου, Ιωάννης Μόσχος, Συμεών ο Μεταφραστής) διαβάζουμε τους βίους του Οσίου Συμεών του παλιού, του Δανιήλ του Στυλίτη, του Συμεών του Νέου, του Αλύπιου του Στυλίτη, και παρατηρούμε πως την ίδια με τους Στυλίτες άσκηση ακολουθούν και οι δενδρίτες, που χρησιμοποιούν αντί του στύλου το δέντρο. Γνωστοί δενδρίτες ήταν ο όσιος Δαυίδ της Θεσσαλονίκης (5ος – 6ος αιώνας) και ο Βούλγαρος Όσιος Ιωάννης της Ρίλα (9ος-10ος αιώνας). γ) Οι “βοσκοί”: αυτοί, σύμφωνα με τους βίους, ζούσαν ελεύθερα στην έρημο ή στα όρη και τρέφονταν ως οι βόσκοντες με χόρτα και ρίζες. Για την κατηγορία αυτή των ασκητών μας πληροφορούν οι συγγραφείς Ευάγριος ο Σχολαστικός, Σωζομενός, Όσιος Εφραίμ ο Σύρος και και Σωφρόνιος Ιεροσολύμων. δ) Οι έγκλειστοι: και αυτός ο τρόπος άσκησης ξεκινάει στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο (4ος αιώνας). Οι ασκητές αυτού του τύπου κλείνονταν σε κελί ή σε σπηλιά, ακόμη και σε τάφο, σφράγιζαν την είσοδο κι άφηναν ένα μικρό άνοιγμα για να παίρνουν τη λιτή τροφή τους και να διδάσκουν τους επισκέπτες τους. Τις περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτούς τους ασκητές μας διασώζει ο επίσκοπος Κύρου Θεοδώρητος (5ος-6ος αιώνας) στο έργο του “Φιλόθεος Ιστορία”. Σ’ αυτό αναφέρονται οι όσιοι Μαρκιανός, Σαλαμάνης, Μάρης, Θαλέλαιος, καθώς και οι αδελφές Κύρα και Μαράννα.Έγκλειστοι υπήρξαν επίσης οι όσιοι Βαρσανούφιος και Ιωάννης ο προφήτης (6ος αιώνας) καθώς και ο Όσιος Νεόφυτος ο Κύπριος (12ος αιώνας).

Οι παραπάνω ασκητικές ακρότητες στον Ορθόδοξο Μοναχισμό παρουσιάζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στους Βίους της Πρώιμης βυζαντινής περιόδου παρά στους βίους της Μέσης περιόδου. Το γεγονός αυτό αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, σημείο τομής ανάμεσα στην Πρώιμη βυζαντινή Αγιολογία και τη Μέση βυζαντινή Αγιολογία (7ος-11ος αιών).

Εκπαίδευση και Παιδεία

Βιβλία-Καλλιγραφία

Απ’ τους βίους των Αγίων του 8ου και του 9ου αιώνα, διαπιστώνεται μια συνέχεια στην εκπαίδευση, ανάμεσα στην πρώιμη και στη μέση βυζαντινή περίοδο: τίποτε δε δείχνει ότι στη στοιχειώδη εκπαίδευση, στη γενική μόρφωση που λέγεται “εκλύκλιος παιδεία” υπήρξε κάποια διακοπή, αλλά ούτε καν αξιόλογη αλλαγή στη δομή και στο πρόγραμμα της εκπαίδευσης, απ’ τα τέλη του 6ου ως τις αρχές του 9ου αιώνα.

Βίοι παντρεμένων (λαικών) αγίων-Γάμος και αγιότητα.

Στόχος των βίων των έγγαμων αγίων της Μέσης βυζαντινής περιόδου είναι να υπαχθεί ο θεσμός του γάμου στον αυστηρό έλεγχο της Εκκλησίας. Μέσω της προσπάθειας που θα πρέπει να καταβάλλουν οι έγγαμοι πιστοί να μιμηθούν στη ζωή τους τους εγγάμους αγίους, υποδεικνύεται από την Εκκλησία ο άλλος, εναλλακτικός δρόμος προς την αγιότητα: ο θεάρεστος έγγαμος βίος σε σχέση με το μοναχικό βίο που είναι και ο πιο συνηθισμένος δρόμος αγιοποίησης. Εξάλλου το “σύμπαν” των αγιολογικών κειμένων αντανακλά την οργάνωση της κοινωνίας και ανταποκρίνεται σε κοινωνικές ανάγκες της εποχής στην οποία αναφέρονται τα αγιολογικά κείμενα. Ειδικότερα για τη Μέση βυζαντινή περίοδο, ο ικανός αριθμός (34) των βίων των εγγάμων αγίων μαρτυρεί την έμφαση της κοινωνίας της εποχής αυτής στις οικογενειακές αξίες και κατ΄επέκταση στο θεσμό του γάμου. Μάλιστα οι περιπτώσεις οικογενειακής λατρείας ενός προσώπου που αργότερα και μετά από πολλές προσπάθειες αναγνωρίζεται ως άγιος ή αγία απ’ την επίσημη Εκκλησία είναι πολύ ενδιαφέρουσες.

Οι βίοι των παντρεμένων αγίων της μέσης Βυζαντινής περιόδου (7ος-10ος αιώνας) στηρίζουν και ταυτόχρονα κλονίζουν το θεσμό του γάμου. Τα δυο αυτά αντιφατικά φαινόμενα παρατηρούνται ταυτόχρονα και κατά περιπτώσεις: κάποιοι βίοι στηρίζουν με τις διηγήσεις τους το γάμο και κάποιοι άλλοι κλονίζουν τον ίδιο θεσμό, ιδιαίτερα όταν ο άγιος εγκαταλείπει γυναίκα και παιδιά για να ακολουθήσει απερίσπαστος το μοναχικό βίο. Εξάλλου, οι αντιθέσεις και οι αντιφάσεις είναι εγγενές στοιχείο της βυζαντινής κοινωνίας της μέσης περιόδου που εντοπίζεται σε πολλά επίπεδα.