Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ
«ΜΕ ΛΟΓΙΣΜΟ ΚΑΙ Μ’ ΟΝΕΙΡΟ»
Αρχοντούλα Διακογεωργίου
Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Σχολική Σύμβουλος 2ης Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Σάμου
Abstract
Τhe textbooks are the basic tools of knowledge which brings the student into contact
with reality in all its aspects. For this reason exercise a decisive role in shaping the
character of the child. The functions of the textbook not only affect the written word
and the hardware icons, photographs, sketches, graphs and diagrams. The image helps
to transfer messages to the student who must be able to decode to take the load of each
token. The importance of illustrations in textbooks is very significant case and is not necessary
to be an organized, study and plan to be able to fulfill the objectives pursued. Images
must be age-appropriate, be consistent with the text, give stimuli for further
discussion and searching.
Λέξεις κλειδιά
Σχολικά εγχειρίδια, Αναγνωστικά, Ανθολόγια, γραπτός λόγος, ερώτηση, δραστηριό-
τητα, εικόνα, φωτογραφία, παράσταση.
0. Εισαγωγή
Ορόλος του παιδικού βιβλίου για τη διάπλαση του χαρακτήρα των παιδιών είναι
καθοριστικός. Πρωταρχικό και βασικό ρόλο στα βιβλία κυρίως των μικρών παι-
διών έχει η εικονογράφηση. Η εισβολή της εικόνας σε όλους τους τομείς της ζωής
μας ως μέσου πληροφόρησης και ψυχαγωγίας, όπως ήταν φυσικό, επηρέασε και την
εκπαίδευση και ιδιαίτερα τις πρώτες βαθμίδες. Η επίδραση της εικόνας στο κάθε
παιδί είναι αναμφισβήτητη αφού λειτουργεί σε πολλά επίπεδα επικοινωνιακά, ιδεο-
λογικά και αισθητικά. Το πρώτο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο ήταν το Οrbis Sensualium
Pictus (ο ορατός κόσμος σε εικόνες του J. A. Comenius) το οποίο δημο-
σιεύτηκε στη Νυρεμβέργη το 1657-1658 (Μπενέκος, 1998). Στην Ελλάδα η εικονο-
γράφηση την εποχή εκείνη είναι περιορισμένη, αφού η έμφαση δίνεται στα Αλφαβη-
τάρια του Δημοτικού Σχολείου. Το αρχαιότερο θεωρείται το Μέγα Αλφαβητάριον του
παπά- Γεωργίου το οποίο εκδόθηκε στη Βιέννη το 1771 το οποίο περιλάμβανε στην
εικονογράφησή του εικόνες, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες με θρησκευτικά θέματα και
θέματα από τη σχολική ζωή ήταν κυρίως τα περιεχόμενα του. Συνήθως η εικονογρά-
φηση των Αλφαβηταρίων δεν έχει σχέση με το περιεχόμενο της διδακτικής ενότητας
που συνοδεύει με μοναδική ίσως εξαίρεση το Απλούν Αλφαβητάριο δια τα παιδιά, Εν
Σμύρνη 1834 (Κεφαλληναίου, 1999). Μετά από το 1916 εμφανίζονται περισσότερες
κυρίως εικόνες έγχρωμες με θεματολογία η οποία επεκτείνεται και εμπλουτίζεται με
διάφορα ενδιαφέροντα στοιχεία και θεματολογία.
Ως εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο θεωρούμε το βιβλίο εκείνο όπου εικόνα και
κείμενο συνεργάζονται από κοινού, πάνω σε μια ισότιμη βάση προκειμένου να ανα-
δειχθεί, με αποτελεσματικό τρόπο ο ρυθμός της αφήγησης (Μπενέκος, 1981). Τα ει-
κονογραφημένα βιβλία απευθύνονται κυρίως στα παιδιά τα οποία γοητεύονται από
την εικόνα και συνδέουν το ενδιαφέρον της ανάγνωσής του με το περιεχόμενο της
εικονογράφησης. Τα παιδιά ηλικίας 6-10 ετών προσλαμβάνουν τα μηνύματα του ει-
κονογραφημένου βιβλίου και αποζητούν εκδοχές του κόσμου της εικόνας. Μετά από
την ηλικία των 10 ετών τα παιδιά ενδιαφέρονται για βιβλία με λιγότερες εικόνες γιατί
αρέσκονται στο να συγκροτούν νοητικά τις δικές τους εικονιστικές εκδοχές για την
πραγματικότητα. Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο λειτουργεί ως ψυχαγωγικό
μέσο ή μέσο μετάδοσης λογοτεχνικών αξιών ή ακόμη ως μέσο για τον εμπλουτισμό
αξιών και γνώσεων γνωστικού και μαθησιακού χαρακτήρα. Το εικονογραφημένο παι-
δικό βιβλίο είναι μέρος της σχεδιαστικής λογοτεχνίας (Η σχεδιαστική λογοτεχνία ορί-
ζεται ως η διήγηση σε εικόνα ή εικόνες που στηρίζονται στην εκτύπωση ή στα
παράγωγά της.). Οι λειτουργίες αυτές είναι πολύ σημαντικές αφού ως ένα βαθμό
το εικονογραφημένο βιβλίο μπορεί να συμβάλει στην εμπέδωση της διδακτέας ύλης.
Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με την εικονογράφηση των σχολικών εγ-
χειριδίων και ειδικότερα με την εικονογράφηση του Ανθολογίου της Στ’ Δημοτικού,
Με λογισμό και μ’ όνειρο. Ειδικότερα θα αναζητήσουμε τη σχέση μεταξύ των Δρα-
στηριοτήτων οι οποίες συνοδεύουν τα κείμενα και τα ποιήματα και το εικονιστικό
υλικό (εικόνες, φωτογραφίες, κλπ).
1. Γενικά για την εικονογράφηση
Ησύγχρονη εικονογράφηση φαίνεται να έχει αποκοπεί από το συμβολισμό ηθο-
πλαστικών αξιών του παρελθόντος. Η διάθεση που επικρατεί αποδίδει σε με-
γαλύτερο βαθμό έναν ερμηνευτικό παρά φωτογραφικό χαρακτήρα. Η θέση αυτή
συμπορεύεται με τα δεδομένα των επιστημών της Αγωγής και ειδικότερα με το χώρο
της Ψυχολογίας όσο αφορά την ολοκλήρωση του συναισθηματικού κόσμου του παι-
διού. Η σύγχρονη αντίληψη για την εικονογράφηση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο γε-
γονός της απεικόνισης ενός κόσμου διαφοροποιημένου από τον κόσμο των μεγάλων.
Έτσι δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να αντιληφθεί με το δικό του τρόπο την πραγ-
ματικότητα που το περιβάλλει. Η νέα εικονογραφική αντίληψη μεταβάλλεται σ’ έναν
εναλλακτικό τρόπο γνωριμίας του παιδιού με έναν κόσμο πιο άμεσο, πιο εκφραστικό
138 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
και πιο δραματικό, χωρίς να εκλείπει το στοιχείο της ευχαρίστησης.(Ασωνίτης, 2001).
Με αυτόν τον τρόπο καλείται το παιδί να καταστεί ένας ενεργητικός και όχι παθη-
τικός θεατής με αποτέλεσμα η εικονογράφηση να λειτουργεί ως ενδιάμεσο στοιχείο
τέχνης και αισθητικής αγωγής. Με δεδομένη την αυξημένη κυκλοφορία πολιτιστικών
αγαθών σε μια κοινωνία η οποία στηρίζεται εν πολλοίς στην εικόνα για τη διαμόρ-
φωση στάσεων και απόψεων προς κάθε κοινωνικό φαινόμενο, τίθεται ανάμεσα σε
πολλά άλλα ερωτήματα και το αν οι εικόνες λειτουργούν ως παγκόσμια γλώσσα.
Η παραδοσιακή αντίληψη που αποζητούσε εικόνες και λέξεις να λειτουργούν με
τον ίδιο τρόπο για να μεταφέρουν ένα νόημα, αλλάζει σταδιακά. Οι σύγχρονες θε-
ωρήσεις διαχωρίζουν την εικονογράφηση ανάλογα με τη σχέση που διατηρεί με το
κείμενο σε:
• Ερμηνευτική κατά την οποία οι εικόνες επεκτείνουν το κείμενο και του προσθέ-
τουν νέο εννοιολογικό πλούτο. Με τη βοήθεια των εικόνων επεξηγούνται και γί-
νονται πιο κατανοητά ορισμένα σημεία ή ορισμένες έννοιες του κειμένου, ιδιαίτερα
όταν επιδιώκεται ο συνδυασμός με όσα έχει μάθει ο μαθητής πιο πριν ή όταν επι-
διώκονται αναλογίες παρμένες από την καθημερινή ζωή (Καψάλης, Χαραλάμπους,
1995).
• Αφηγηματική η οποία φέρεται να αντανακλά τις λέξεις του συγγραφέα και να
αποτελεί μια διαφορετική αντίληψη της εικονογράφησης. Κείμενο και εικόνα απο-
τελούν δύο συστήματα επικοινωνίας, λειτουργούν παράλληλα και μεταδίδουν μη-
νύματα (Barthes, 2001).
• Απλοϊκή είναι η εκδοχή της εικονογράφησης που λειτουργεί μόνο ως απλή γρα-
φική διακόσμηση. Οι εικόνες στην περίπτωση της διακόσμησης έχουν απλώς αι-
σθητική αξία, μπορούν όμως να προσελκύσουν την προσοχή του μαθητή και άρα
να δραστηριοποιήσουν τα κίνητρα του (Καψάλης, Χαραλάμπους, 1995).
Στο παιδικό βιβλίο η εικονογράφηση παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο γιατί πρέπει
να μας προβληματίζει το είδος των εικόνων που συνοδεύουν τα κείμενα. Τι εικόνες
όμως προτείνονται;
• Εικόνες που μιλούν για το εδώ και τώρα, το αλλού και άλλοτε, το εμείς και οι άλλοι;
• Εικόνες που ξεπερνούν τα δικά μας σύνορα και συναντούν άλλους τόπους, άλλους
πολιτισμούς, άλλους ανθρώπους;
• Εικόνες μέσα από τις οποίες ο αναγνώστης αναγνωρίζει τον εαυτό του και τους
άλλους μέσα στον κόσμο;
• Εικόνες οι οποίες καταργούν τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που μεταφέ-
ρονται από γενιά σε γενιά;
• Εικόνες που δημιουργούν διαφορετικές ερμηνείες και κριτικό πνεύμα για όσα μας
περιβάλλουν;
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 139
Ο διαχωρισμός της εικονογράφησης σε ερμηνευτική και αφηγηματική εκφράζει
απόψεις βάσει των οποίων η εικόνα άλλοτε επεκτείνει εννοιολογικά το κείμενο και
άλλοτε απλά αποδίδει τις λέξεις του κειμένου (Κιτσαράς, 1993). Η εικόνα είναι ευ-
ρέως αποδεκτή λόγω της γρήγορης και ευχάριστης γνώσης που προσφέρει αφού
με τη συμβολή της προβάλλεται μια απευθείας εμπειρία του εικονιζόμενου. Οι λέξεις
και οι εικόνες συμμετέχουν με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στο τελικό απο-
τέλεσμα του μύθου του εικονογραφημένου βιβλίου. Οι εικόνες από μόνες τους με-
ταφέρουν μόνο τη γενική ιδέα του να βλέπει κανείς όμορφες ή σημαντικές πλευρές.
Χωρίς ένα κείμενο να τις συνοδεύει πολλές φορές οι οπτικές πληροφορίες των εικό-
νων μπορεί να ερμηνεύονται λανθασμένα κάτι που δείχνει πόσο εύθραυστες είναι
οι πληροφορίες αυτές (Κανταρτζή, 2002).
Εξετάζοντας τη σχέση εικόνας και λόγου, διαπιστώνουμε περιπτώσεις όπου η
εικόνα και το κείμενο συνδέονται με μια συμμετρική σχέση, όταν δηλαδή ο αναγνώ-
στης κατανοεί το αφηγηματικό κείμενο και η εικόνα απλώς ενισχύει το νόημα, δια-
τηρώντας την αυτονομία να προβάλει μερικές φορές κάποιες λεπτομέρειες, σχέση
η οποία διευκολύνει την κατανόηση του βιβλίου από τους αναγνώστες. Η εικόνα
να αποσαφηνίζει το κείμενο, καθώς παρουσιάζει λεπτομέρειες τις οποίες οι λέξεις
δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν με ακρίβεια και, σε αρκετές περιπτώσεις, επε-
ξεργάζεται κι επαυξάνει το κείμενο παρέχοντας επιπλέον πληροφορίες. Η ερμηνεία
της εικόνας είναι πολύπλοκη αν λάβουμε υπόψη ότι ο εικαστικός κώδικας οργανώ-
νει μηνύματα πολυσημικά που επιδέχονται πολλές και διαφορετικές ερμηνείες. Συ-
νεπώς η εικόνα συσχετίζει την αναγνωσιμότητα της με τα κοινωνικά, ψυχολογικά,
αλλά και ηλικιακά χαρακτηριστικά του θεατή της. Η εικόνα και το κείμενο μπορεί
να κατανοηθούν σε διαφορετικά επίπεδα και να ιδωθούν από διαφορετικές οπτικές
γωνίες. Κάθε οπτικό ή προφορικό μήνυμα περιέχει πολύ περισσότερα πράγματα
από τις διαθέσεις του συγγραφέα ή του καλλιτέχνη και έχουν περισσότερα από
ένα νοήματα (Κανταρτζή, 2002).
Η θέση της εικόνας στο βιβλίο διέρχεται από διάφορα στάδια. Ο οπτικός και ο
γραπτός λόγος συνταιριάζονται και εξελίσσονται με μια σχέση λειτουργική, ποσο-
τική και ποιοτική. Η εικονογράφηση μπορεί να αλλάξει ολοκληρωτικά το νόημα του
κειμένου γιατί οι λέξεις και οι εικόνες επικοινωνούν μεταξύ τους με τρόπους τόσο
διαφορετικούς. Αυτά τα δύο διαφορετικά στοιχεία χρειάζονται αντίληψη αφού οι
λέξεις ερμηνεύονται με βάση τις δραστηριότητες του αριστερού ημισφαιρίου του
εγκεφάλου ενώ οι εικόνες σχετίζονται με δραστηριότητες του δεξιού ημισφαιρίου.
Οι λέξεις εύκολα εστιάζουν την προσοχή μας, τείνουν να είναι πιο εκφραστικές και
οι εικόνες από μόνες τους πιο συγκεχυμένες. Στην πραγματικότητα όμως, βάζοντας
τις λέξεις και τις εικόνες μαζί, αλλάζει το νόημα και των δύο, έτσι ώστε το εικονο-
γραφημένο βιβλίο είναι μια πλουσιότερη αισθητική εμπειρία από ότι είναι η απλή
συνάθροιση των μερών του. Το κείμενο σηματοδοτεί την εικόνα για να μειώσει την
140 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
ποικιλία των ερμηνειών που μπορεί να της αποδοθούν. Η τοποθέτηση εικόνων και
λέξεων επηρεάζει την ανάγνωση μιας σελίδας ή και ολόκληρου βιβλίου. Αν θα το-
ποθετηθούν οι εικόνες δεξιά ή αριστερά πάνω ή κάτω επηρεάζεται ο χρόνος που
ξοδεύει ο αναγνώστης διαβάζοντας το κείμενο. Όταν το κείμενο εμφανίζει συνήθως
κάτω τις εικόνες και ξαφνικά παρουσιάζει μία πάνω, ο ρυθμός της αντίδρασής μας
αλλάζει, αφού συνήθως κοιτάμε μια σελίδα από πάνω προς τα κάτω και κοιτάμε
πρώτα τις εικόνες και μετά διαβάζουμε τις λέξεις. Εξαιτίας της πολυσημίας της ει-
κόνας αλλά και των διαφοροποιημένων ικανοτήτων του θεατή, ο τελευταίος δίνει
έμφαση σε ορισμένες μόνο πτυχές της εικόνας και αγνοεί τις άλλες. Η λειτουργικό-
τητά της δηλώνεται και η ερμηνεία της καθίσταται λιγότερο προβληματική όταν
συνοδεύεται και από το γλωσσικό κώδικα (κείμενο). Με τη βοήθεια του κειμένου η
εικόνα αποκτά μία μεγαλύτερη επικοινωνιακή αξία και μπορεί να γίνει ένας κατάλ-
ληλος φορέας μορφωτικών κι αισθητικών αξιών όσο αφορά το παιδί (Ασωνίτης,
2001). Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου οι εικόνες μπορεί να βοηθήσουν πιο απο-
τελεσματικά από τις λέξεις. Στα αλφαβητάρια για παράδειγμα, αν η σελίδα λέει ν
για το νερό, τότε η εικόνα που χρησιμοποιείται σε αυτή τη σελίδα αντιπροσωπεύει
το νερό γενικά. Έτσι το εικονογραφημένο βιβλίο μας προσφέρει ένα είδος οπτικού
λεξικού, ένα σύνολο από οπτικοποιημένες εικόνες με τις οποίες μπορούμε πλέον
να ταυτίσουμε τα αντικείμενα που βλέπουμε. Η εικόνα λειτουργεί σε οργανική
σχέση με το λόγο και όχι σε βάρος του. Τα εικονογραφημένα βιβλία έχουν κατά και-
ρούς δεχτεί επικρίσεις από παιδαγωγούς, ψυχολόγους και κοινωνιολόγους επειδή
η πρόσληψη οπτικού μηνύματος χωρίς την ανάγνωση, πολλές φορές, της λεζάντας
που τις συνοδεύει, προωθεί έναν τρόπο ανάγνωσης με τον οποίο ατροφεί η σκέψη
και η κριτική ικανότητα, ενώ δεν υποστηρίζεται καθόλου η καλλιέργεια της γλώσ-
σας( Σακελαρίου, 1982).
Ο εικονογράφος αντικαθιστά τον ομιλητή και συνεπώς η εικόνα γίνεται το όχημα
που μεταφέρει μηνύματα που η γλώσσα δεν μπορεί να μεταφέρει. Το κείμενο μας
δίνει το σκελετό της ιστορίας ενώ οι εικόνες από την άλλη πλευρά μεταφέρουν αξίες
και μηνύματα. Ο εικονογράφος επιχειρεί επίσης να μιλήσει στις ψυχές των παιδιών
και γι’ αυτό είναι βασικό να διαθέτει ευαισθησία και γνώση για να μπορεί να απευ-
θυνθεί στο κοινό του. Επιθυμεί να μεταδώσει την δική του ευχαρίστηση στα παιδιά
με εικόνες. Από την άλλη υπάρχει η επιθυμία σε αυτόν που φτιάχνει το βιβλίο, να
διδάξει, να διαπαιδαγωγήσει, να περάσει στα παιδιά το τι σκέφτεται για τον κόσμο
(Κανταρτζή, 2002). Υπάρχει η άποψη ότι ο εικονογράφος πρέπει να είναι γνώστης
της Ψυχολογίας του παιδιού, γεγονός που πολλές φορές έρχεται σε αντίθεση με την
αισθητική καταλληλότητα της εικόνας. Κάθε καλλιτέχνης- εικονογράφος έχει το δικό
του μοναδικό τρόπο να επικοινωνήσει με τον αναγνώστη και να δώσει το στίγμα
του στο κείμενο που εικονογραφεί.
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 141
2. Η εικονογράφηση των βιβλίων της Γλώσσας και
των Ανθολογίων του Δημοτικού
Τα εικονογραφημένα βιβλία έλκουν την προσοχή των παιδιών και τους ενεργο-
ποιούν την περιέργεια για να ανατρέξουν και στο σχολικό εγχειρίδιο. Το σχολικό
εγχειρίδιο αποτελεί αναπόσπαστο εργαλείο της διδακτικής πρακτικής και η ποι-
ότητα του καθορίζεται από το περιεχόμενο, την παιδαγωγική προσέγγιση, την ορ-
γάνωση του κειμένου, αλλά και την εικονογράφηση. Παλαιότερα δεν δινόταν
ιδιαίτερη σημασία στην εικονογράφηση. Για μεγάλο χρονικό διάστημα η εικονογρά-
φηση διαδραμάτιζε ένα διδακτικό ρόλο. Σήμερα, όμως, καινούργιες θεωρίες αναιρούν
ουσιαστικά το πλέγμα των παραδοσιακών αντιλήψεων. Πίστευαν πως το περιεχό-
μενο του κειμένου ήταν αρκετό για να προσδώσει αξία σε ένα σχολικό εγχειρίδιο.
Σήμερα, η άποψη αυτή έχει αλλάξει.
Οι νέες αυτές θεωρίες αφορούν:
• Στο ρόλο της εικονογράφησης ως μέσου ερμηνείας παρά ως μέσου αναπαραγω-
γής της ορατής πραγματικότητας
• Στη σχετική αυτονομία της λειτουργίας της σε σχέση με αυτή του κειμένου.
Οι εικόνες διαδραματίζουν ιδιαίτερο ρόλο καθώς στοχεύουν στο να ενδυναμώ-
σουν, να ξεδιαλύνουν, και να ενισχύσουν το νόημα του κειμένου, δημιουργώντας ένα
ιδιαίτερο σύστημα επικοινωνίας με το μαθητή. Αναμφισβήτητα η χρήση των σχολι-
κών εγχειριδίων είναι αναγκαία στη διδακτική πρακτική αφού χωρίς αυτά είναι δύ-
σκολο να νοηθεί διδασκαλία και μάθηση. Η εικονογράφηση των εγχειριδίων
παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι εκφράζει με τρόπο συχνά συνοπτικό το πε-
ριεχόμενο του εγχειριδίου, συμβάλλοντας καθοριστικά στην κατανόηση του κειμένου
και των μηνυμάτων που το εγχειρίδιο θέλει να μεταδώσει. Στόχος τους είναι η επαφή
του παιδιού τόσο με τη γνώση όσο και με τις αξίες και την κυρίαρχη ιδεολογία της
κοινωνίας στην οποία μεγάλωνε.
Για τη δημιουργία ενός πρότυπου διδακτικού βιβλίου, συναντά κανείς γνωστούς
συγγραφείς και εικονογράφους σε απρόσμενες δημιουργίες. Οι καλλιτέχνες οι οποίοι
ασχολήθηκαν με την εικονογράφηση προσέφεραν σημαντικά στο παιδικό βιβλίο από
αυτή την πλευρά. Ονόματα όπως των Ι. Πλατύ, Γ. Δροσίνη, Γ. Καζαντζάκη, Ζ. Πα-
παντωνίου, Α. Καρκαβίτσα, Κ. Μαλέα, Φ. Δημητριάδη, Γ. Ξενόπουλου, Φ. Κόντογλου,
Π. Νιρβάνα, Ε. Ουράνη, Γ. Κεφαλληνού, Γ. Στέρη, Σ. Μυριβήλη, Π. Βυζάντιου, Μυρ-
τιώτισσας, Σ. Βασιλείου, Τάσσου, Κ. Γραμματόπουλου, Λ. Μοντεσάντου, Α. Αστε-
ριάδη και άλλων κοσμούν αυτή την προσπάθεια. Το εκάστοτε Υπουργείο Παιδείας
υπηρετούσε την ιδεολογία της εποχής, έθετε αυστηρές προδιαγραφές και συχνά
λογόκρινε το έργο τους, στερώντας τους την πλήρη λογοτεχνική και καλλιτεχνική
ελευθερία. Οι εικόνες των βιβλίων όμως, παρ’ όλο που ζούμε στην εποχή της εικό-
νας, είναι ένας τομέας που μάλλον αγνοείται στη μαθησιακή διαδικασία, ενώ η γνώση
142 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
όπως εκφράζεται στα κείμενα εξακολουθεί να αποτελεί επίκεντρο στις διδακτικές
πρακτικές Όμως, αμφισβητήσεις αναπτύσσονται αν στη σημερινή εποχή μια τέτοια
πρακτική στηρίζει τους μαθητές στις γνωστικές τους αναζητήσεις.
3. Σταθμοί στην πορεία των Αναγνωστικών
Τα Αλφαβητάρια είναι συνήθως βιβλία τα οποία παρουσιάζουν τα γράμματα της
Αλφαβήτας με αναπόσπαστο στοιχείο να τα συνοδεύει την εικόνα η οποία παί-
ζει καθοριστικό ρόλο στην προσφορά των γραμμάτων.
Το 1771 εκδίδεται στη Βιέννη το Μέγα Αλφαβητάριον. Όπως και όλα τα πρώιμα
αλφαβητάρια, είναι σε μορφή φυλλαδίου και σπάνια περιλαμβάνει εικόνες. Τα θέ-
ματα που παρουσιάζει είναι κυρίως θρησκευτικά. Το 1860 ο Ιωάννης Πλατύς αντι-
λαμβάνεται τη σημασία της εικονογράφησης και την κάνει περισσότερο προσιτή
στους μικρούς μαθητές στις σελίδες του Αλφαβηταρίου κατά Νέαν Μέθοδον. Σε κρί-
σιμες ιστορικές στιγμές, ειδικά σε περιόδους πολεμικών συγκρούσεων, εμφανίζονται
αναγνωστικά όπως εκείνα της Γαλάτειας Καζαντζάκη (1914) με εθνικιστικό και προ-
παγανδιστικό χαρακτήρα που υπηρετούν το φιλοβασιλικό πνεύμα της εποχής. Τόσο
το αναγνωστικό Η Μεγάλη Ελλάς όσο και Τα δύο βασιλόπουλα προβάλλουν τα ιδα-
νικά της αρχαιολατρίας, της θρησκείας και της πολεμικής αρετής, υμνώντας το
θεσμό της βασιλείας και εκφράζοντας το πάθος ενάντια στον εχθρό, που στην προ-
κειμένη περίπτωση λόγω των Βαλκανικών Πολέμων είναι οι Βούλγαροι. Ο ίδιος χα-
ρακτήρας συναντιέται και στο αναγνωστικό της μεταξικής έκδοσης του 1939. Tα
παιδιά του εξωφύλλου φορούν στρατιωτική στολή ενώ στην επανέκδοση του 1943
τα παιδιά επιστρέφουν στον παραδοσιακό τους ρόλο, το παιχνίδι.
Το Τα Ψηλά Βουνά, γράφεται από το Ζαχαρία Παπαντωνίου και εκδίδεται το 1918.
Πρόκειται για ένα από τα δεκατρία αναγνωστικά της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης
του 1917-1920, επί κυβέρνησης Ελευθέριου Βενιζέλου. Είναι γραμμένο στη δημοτική
γλώσσα και έχει ως στόχο να διαπαιδαγωγήσει τους μαθητές και να τους εμφυσήσει
την αγάπη για τη φύση, τη σύγχρονη Ελλάδα και την πραγματική ζωή. Την ίδια περίοδο
ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου διατελεί μέλος της συντακτικής επιτροπής του Αλφαβητάρι
με τον ήλιο, μαζί με τους Δημοσθένη Ανδρεάδη, Αλέξανδρο Δελμούζο, Παύλο Νιρβάνα
και Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Το Αλφαβητάρι με τον ήλιο εικονογραφείται από τον Κων-
σταντίνο Μαλέα και διαπνέεται από τις απόψεις του για την αισθητική αγωγή των
παιδιών. Όπως γράφει χαρακτηριστικά: Η καλλιτεχνική μόρφωση τ’ ανθρώπου είναι
βεβαιωμένο πια πως αποτελεί ένα μεγάλο συντελεστή για την καθολική πρόοδό του.
Γι’ αυτό και στα σκολεία μας, οι σημερινοί παιδαγωγοί μας μ’ ενθουσιασμό προσπαθούν
να χαρίσουν στην καινούργια γενεά τα φώτα και την ομορφιά της Τέχνης. Το σχολείο,
όχι όπως πρώτα, αποκρουστικό, ακάθαρτο, ανθυγιεινό, αλλά κατοικία αληθινή, σαν
ναός, πού θα διαπλασθεί ψυχή των ανθρώπων. Σχολεία ηλιοφώτιστα, ευάερα, ολο-
κάθαρα, ολόχαρα, στολισμένα με λούλουδα, διακοσμημένα με τέχνη…
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 143
Τα δύο αυτά αναγνωστικά θεωρούνται από τα προοδευτικότερα αναγνωστικά
που έχουν υπάρξει στο ελληνικό σχολείο. Το Τα Ψηλά Βουνά και το Αλφαβητάρι με
τον Ήλιο, είναι διαφορετικά από όλα τα προηγούμενα αλφαβητάρια, καθότι είναι
προϊόντα ελεύθερης δημιουργίας από εμπνευσμένους ανθρώπους των γραμμάτων
και της τέχνης.
Μετά την πολιτική μεταβολή του 1920 και την εκλογική ήττα του Βενιζέλου, τα
βιβλία αυτά καταδικάζονται με διάφορες δικαιολογίες, όπως το ότι από τα κείμενά
τους έχουν παραλειφθεί οι έννοιες της πατρίδας και της θρησκείας. Τα βιβλία απο-
σύρονται το 1921 για να επανέλθουν χρόνια αργότερα. Ιδιαίτερα το βιβλίο του Ζ.
Παπαντωνίου καταφέρνει να παραμείνει ένα από τα πιο αγαπημένα παιδικά βι-
βλία. Στα χρόνια που ακολούθησαν και η εκπαιδευτική πολιτική επηρεάστηκε από
την πολιτική αστάθεια. Κατά την περίοδο αυτή, σημαντικοί καλλιτέχνες εικονογρά-
φησαν τις σελίδες των αναγνωστικών αφήνοντας ο καθένας τη δική του σφραγίδα.
Ο σκιτσογράφος Φωκίωνας Δημητριάδης, στο Αλφαβητάριο Πουλιά και Παιδιά του
1924, δείχνει έντονη χιουμοριστική διάθεση. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1932, ο αγιο-
γράφος Φώτης Κόντογλου φιλοτεχνεί το Αλφαβητάριο της Συντακτικής Επιτροπής,
Μέρος Β’. Τα περισσότερα από τα αναγνωστικά που γράφτηκαν σε εκείνη την πε-
ρίοδο ακολουθούν μια συντηρητική προσέγγιση. Ενώ στο Τα Ψηλά Βουνά το παιδί
αντιμετωπίζεται ως αυτόνομη προσωπικότητα και καλλιεργείται η κριτική του ικα-
νότητα, η ανεξαρτησία και η πρωτοβουλία, στο βιβλίο των Γρηγορίου Ξενόπουλου
και Γ. Κονιδάρη Ο Καλός Δρόμος επιστρέφουμε στην παραδοσιακή αντίληψη για τη
σχέση μαθητή- δασκάλου. Το βιβλίο αυτό και άλλα παρόμοιας φιλοσοφίας διακρί-
νονται από διδακτισμό, προβάλλουν τον απόλυτο διαχωρισμό καλού και κακού, την
εργατικότητα, την αλληλοβοήθεια, την υπομονή και την πειθαρχία. Όταν ο χαρά-
κτης Γιάννης Κεφαλληνός αποφασίζει να ασχοληθεί με το σχολικό βιβλίο, πραγμα-
τοποιεί ένα παλιό του όνειρο με στόχο να στολίσει την κάθε σελίδα με μια νέα
μορφή, με ένα νέο σχέδιο της άνοιξης και της καλοσύνης και να διηγηθεί με την τέχνη
του όλες τις ευτυχισμένες μέρες της ζωής. Η εικονογράφησή του στο αλφαβητάρι
Τα Παιδάκια του 1932 έχει σκοπό να κερδίσει τα παιδιά με τη ζωντάνια και το αί-
σθημα που αποπνέει.
Προς το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου και για την περίοδο 1944-1963 δημι-
ουργείται το όραμα μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας. Τα αναγνωστικά που
συντάσσονται κατά τη διάρκεια του εμφυλίου καθώς και όσα προορίζονται για προ-
σφυγικές κοινωνίες προσπαθούν να διαπαιδαγωγήσουν σύμφωνα με τις αξίες του
σοσιαλιστικού πατριωτισμού. Τα παιδιά οφείλουν να υπηρετούν το σύνολο της κοι-
νωνίας, να είναι εργατικά και να υπηρετούν τα ιδανικά της συντροφικότητας και
της αλληλεγγύης. Την περίοδο εκείνη εκδίδεται το Αναγνωστικό της Έλλη Αλεξίου,
Ήθελε να τη λένε Κυρία, Πολιτικές & Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1956 και Τα Αετόπουλα,
Αναγνωστικό Γ’ και Δ’ τάξης, Εκδοτικό Ελεύθερης Ελλάδας, Νοέμβριος 1947.
144 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Την χρονική περίοδο από 1940-1960 απουσιάζουν από τα σχολικά βιβλία οι ση-
μαντικοί λογοτέχνες αλλά εργάζονται γι’ αυτά σπουδαίοι εικονογράφοι. Ο ζωγράφος
Σπύρος Βασιλείου επιμελείται τις σελίδες του Αναγνωστικού της Πέμπτης δημοτικού
το 1949. Ο χαράκτης Τάσσος αφήνει τη δική του σφραγίδα σε σχολικά βιβλία στα
1949, 1950 και 1954. Οι εικονογραφήσεις του χαράκτη Κώστα Γραμματόπουλου
σφράγισαν την μεταπολεμική περίοδο. Το 1949 εμφανίζεται το: Το αλφαβητάριο Τα
Καλά Παιδιά του Επαμεινώνδα Γεραντώνη με εικονογράφηση του Γραμματόπουλου.
Το 1955 και μέχρι το 1978 κυκλοφορεί το Αλφαβητάριον των Ι.Κ. Γιαννέλη, Γ. Σακκά
με εικονογράφηση και πάλι του Κ. Γραμματόπουλου. Οι μικροί ήρωες στις σελίδες
του είναι η Άννα, η Έλλη, η Λόλα, η οικογένειά τους και οι φίλοι τους αντιπροσω-
πεύουν μια ολόκληρη εποχή. Οι εικονογράφοι οι οποίοι προσέφεραν στο παιδικό
βιβλίο είναι πολλοί και σημαντικοί. Ανάμεσά τους είναι οι: Βαρλάμος, Βασιλείου, Διο-
νύσιος Βαλάσης, Κώστας Γραμματόπουλος, Πέτρος Ζαμπέλης, Μαρία Βουδούρου-
γλου, Αλέξης Κυριτσόπουλος, Μαρία Καραγιάννη, Σοφία Ζαραμπούκα, Αντώνης
Καλαμάρας, Νίκος Μαρουλάκης, Σπύρος Ορνεράκης, Άρτεμις Νικολαΐδου, Τζώρτζης
Παρμενίδης κ. ά. Το ξάφνιασμα θα σημειωθεί με την εικονογράφηση από τον Κ.
Γραμματόπουλο του Αλφαβητάριου του 1955. Ο Γραμματόπουλος καινοτομεί, εξου-
σιάζει, οδηγεί τις εξελίξεις στην ποιότητα του παιδικού βιβλίου (Μπενέκος, 1981).
Τολμά αφαιρέσεις και σχηματοποιήσεις με έμφαση σε επιλεγμένες λεπτομέρειες,
σπάσιμο της «καλής μορφής» και υπερτονισμό σημαντικών χαρακτηριστικών, φως
και λάμψη – λάμψη σε ’κείνα τα πελώρια μάτια των παιδιών, σε μεγάλα κεφάλια
καρφωμένα, λες, εκ των υστέρων να κοιτούν τον ουρανό. Η κορυφαία στιγμή της
αισθητικής καταξίωσης της εικονογράφησης παρατηρείται τη δεκαετία του 1980,
όταν συντάχτηκαν τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα και τα βιβλία για τη γλωσσική
διδασκαλία με γενικό τίτλο, Η γλώσσα μου, για όλες τις τάξεις του Δημοτικού Σχο-
λείου με ένα ανανεωτικό πνεύμα σε σχέση με την τέχνη και το περιεχόμενο γενικό-
τερα. Τότε στα πλαίσια της εσωτερικής «αθόρυβης» μεταρρύθμισης συστήνονται
ομάδες εργασίας για τη συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων με στόχο την εναρμό-
νιση της ποιότητας του κειμένου και της εικαστικής ποιότητας της εικονογράφησης.
Συντάχτηκαν τότε 22 τεύχη για το γλωσσικό μάθημα και για την εικονογράφησή
τους πήραν μέρος 20 καλλιτέχνες. Στα βιβλία Η γλώσσα μου για την Πρώτη τάξη (2
τεύχη), η εικονογράφηση έγινε από την Ε. Μοραΐτη, για τη Δευτέρα (4 τεύχη) από
τους, Λυδία Σαρρή, Βάσω Ψαράκη, Τζένη Δρόσου, Σοφία Ζαραμπούκα, Άκη Αβα-
γιανό, Άρτεμη Νικολαΐδου, για την Τρίτη (4 τεύχη) από τους Άκη Αβαγιανό, Άρτεμη
Νικολαΐδου, για την Τετάρτη (4 τεύχη) από τους Άννα Μενδρινού, Σπύρο Ορνεράκη,
Αντώνη Καλαμάρα, Διατσέντα Παρίση, Τάκη Σιδέρη, για την Πέμπτη (4 τεύχη) από
τους Σ. Παπαδημητρίου, Νίκο Χουλιαρά, Γιώργο Νικολακόπουλο, Στέφανο Ανθό-
πουλο, Λεμονιά Αμαραντίδου και για την Έκτη Δημοτικού (4 τεύχη) από τους Ράλλη
Κοψίδη, Δημήτρη Μυταρά, Μίνω Αργυράκη, Αλέκο Φασιανό.
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 145
4. Τα Ανθολόγια του Δημοτικού
Παράλληλα με τα βιβλία Η γλώσσα μου κυκλοφόρησε και ένα τρίτομο Ανθολόγιο
για τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου με στόχο να καλλιεργηθεί η αγάπη για τη
Λογοτεχνία και την ποίηση. Οι τρεις τόμοι των Ανθολογίων για παιδιά Δημοτικού, κα-
θένας για δύο τάξεις (Α’-Β’, Γ’- Δ’, Ε’- ΣΤ’) συντάχτηκαν το 1974 επί υπουργίας Νικο-
λάου Λούρου με συντακτική επιτροπή τους: Μιχαήλ Στασινόπουλο, Γ. Π. Σαββίδη
και μέλη τους: Αριστείδη Βουγιούκα, Αλέξη Δημαρά, Καλή Δοξιάδη, Γιώργο Ιωάννου,
Λίνα Κάσδαγλη και Καλλιόπη Μουστάκα. Ο πρώτος τόμος του Ανθολογίου είναι αφιε-
ρωμένος στο Ζαχαρία Παπαντωνίου (1877-1940), ο δεύτερος τόμος στο Γρηγόριο
Ξενόπουλο (1867 -1951) και ο τρίτος τόμος στην Πηνελόπη Δέλτα (1874-1940). Τα
παραπάνω Ανθολόγια δεν είναι ιδιαίτερα εικονογραφημένα αφού η διακόσμησή τους
περιορίζεται στις εικόνες των εξωφύλλων και σε κάποια μικρά μοτίβα ή άλλα κοσμή-
ματα που παρουσιάζονται στην αρχή ή στο τέλος του κειμένου, του ποιήματος ή
άλλου λογοτεχνικού είδους που αποτελούν τα περιεχόμενα τους. Το δεύτερο τόμο
έχει επιμεληθεί αισθητικά ο Γιώργος Βαρλάμος και τον τρίτο τόμο ο Αγήνωρας Αστε-
ριάδης. Το τρίτομο Ανθολόγιο για τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου αξιοποιήθηκε
για σχεδόν τριάντα χρόνια χωρίς αλλαγές και διαφοροποιήσεις στο περιεχόμενό τους.
Ο κάθε ένας από τους τόμους του Ανθολογίου προορίζεται να χρησιμοποιηθεί σε
δύο τάξεις του Δημοτικού. Ο πρώτος απευθυνόταν στην Α’ και Β’ τάξη, ο δεύτερος
στην Γ’ και Δ’, και ο τρίτος στην Ε’ και ΣΤ’. Οι τόμοι είναι αφιερωμένοι, με τη σειρά,
στη μνήμη τριών σπουδαίων λογοτεχνών, που ασχολήθηκαν με τη παιδική λογοτε-
χνία και έχουν διαπαιδαγωγήσει με το έργο τους γενιές Ελληνοπαίδων: του Ζαχαρία
Παπαντωνίου (1877-1940), του Γρηγορίου Ξενόπουλου ( 1867- 1952) και της Πηνε-
λόπης Δέλτα (1874-1941). Η συντακτική επιτροπή των Ανθολογίων ήταν: Επόπτες,
Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, Γιώργος Π. Σαββίδης. Μέλη: Αριστείδης Βουγιούκας, Αλέξης
Δημαράς, Καλή Δοξιάδη, Γιώργος Ιωάννου, Λίνα Κάσδαγλη και Καλλιόπη Μουστάκα.
Στο εισαγωγικό σημείωμα που έχει τίτλο Για σένα που πήρες αυτό το βιβλίο και
απευθύνεται στους μαθητές αναφέρει:
Τώρα πια που έχεις μάθει να διαβάζεις και ξέρεις πόσα όμορφα πράγματα μπορεί
να σου χαρίσει το βιβλίο. Μπορεί να σε κάνει να γελάσεις, να διασκεδάσεις, ίσως και
να νιώσεις στην καρδιά σου μικρή λύπη, αλλά και η λύπη αυτή θα μοιάζει με χαρά.
Τέτοιες ιστορίες, που έχουν μέσα και χαρά και λύπη, γράφουν συχνά για χάρη των
παιδιών οι μεγάλοι που τ’ αγαπάνε όπως σ’ αγαπά εσένα η μαμά σου κι ο πατέρας
σου κι η δασκάλα. Σε μερικούς μάλιστα αρέσει να τις γράφουν τραγουδιστά, και τότε
γίνονται τα ποιήματα. Διαλέξαμε κι εμείς τις πιο ωραίες ιστορίες και τα πιο ωραία
ποιήματα που βρήκαμε, και φτιάξαμε για σένα αυτό το βιβλίο. Ακριβώς όπως διαλέ-
γεις κι εσύ λουλούδια στον κήπο και φτιάχνεις μια ανθοδέσμη. Γι’ αυτό το βιβλίο μας
το είπαμε Ανθολόγιο. Εσύ θα το διαβάσεις στο σχολείο και στο σπίτι, κι αν σου αρέσει,
θα θέλεις να το διαβάζεις δυνατά για τους άλλους. Έτσι θα είναι διπλή η ευχαρίστηση.
146 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Όπως αναφέρεται στο σημείωμα της Συντακτικής επιτροπής: Έγινε προσπάθεια
ώστε το Ανθολόγιο να είναι προσαρμοσμένο στις πνευματικές ανάγκες των παιδιών
του Δημοτικού. Μέσα στους τόμους του δεν επιδιώκεται-και ούτε ήταν, άλλωστε, κα-
τορθωτό-να δοθεί αντιπροσωπευτική εικόνα της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Οι Νε-
οέλληνες συγγραφείς, ακόμα και οι καλύτεροι, που δεν διέθεταν κείμενα κατάλληλα
για την παιδική ηλικία, δεν περιλαμβάνονται εδώ. Πάντως, η ευθύνη της τελικής επι-
λογής των κειμένων βαρύνει ολόκληρη την επιτροπή του Ανθολογίου. Τέλος το Αν-
θολόγιο αυτό δεν έγινε να υποκαταστήσει τα βιβλία των Αναγνωστικών, αλλά για να
προσφέρει στους μικρούς μαθητές μια σειρά από γνήσια λογοτεχνικά κείμενα, ποι-
ητικά και πεζά, που θα τους φέρουν σε μια πρώτη επαφή με τη Νέα Ελληνική Λογο-
τεχνία, θα τους βοηθήσουν σημαντικά να καλλιεργήσουν τον προφορικό και το
γραπτό λόγο τους και να τους κάνουν να αγαπήσουν ακόμα περισσότερο το βιβλίο
και το διάβασμα
Η εικονογράφηση στο τρίτομο Ανθολόγιο του 1975, το οποίο βασίζεται στη συ-
νεργασία λόγιων, λογοτεχνών, καλλιτεχνών και παιδαγωγών. Η εικονογράφηση ανα-
τίθεται σε τρεις διαφορετικούς καλλιτέχνες, τη Λουΐζα Μοντεσάντου, το Γιώργη
Βαρλάμο και τον Αγήνορα Αστεριάδη. Τα κείμενα επιλέγονται με σκοπό να καλλιερ-
γήσουν την αισθητική των παιδιών και να τους επιτρέψουν να τα απολαύσουν. Τα
Ανθολόγια του Δημοτικού Σχολείου όπως και όλα τα σχολικά εγχειρίδια είναι τα μέσα
με τα οποία ο μικρός μαθητής γνωρίζει τον κόσμο και διαμορφώνει την προσωπι-
κότητά του. Ειδικότερα τα βιβλία της γλωσσικής διδασκαλίας εκτός από τη γνώση
της γλώσσας και της γραφής στοχεύουν και στην κοινωνικοποίηση του μαθητή
καθώς η επαφή μαζί τους είναι καθημερινή.
4.1. Γνωριμία με το Ανθολόγιο Με λογισμό και μ’ όνειρο
Το τρίτο Μέρος του Ανθολογίου αντικαταστάθηκε το 2001 από το Ανθολόγιο Λο-
γοτεχνικών Κειμένων για την Ε’ και Στ’ τάξη του Δημοτικού Σχολείου το οποίο τιτ-
λοφορείται μ’ ένα στίχο του Σολωμού Με λογισμό και μ’ όνειρο, (Σολωμός, Δ, 1975).
Το νέο Ανθολόγιο (Ν. ΑΝ.1), είναι εναρμονισμένο με το Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος
Σπουδών όπου όπως αναφέρεται σκοπός του Ανθολογίου είναι να φέρει τον μαθητή
σε επαφή με ευρύ φάσμα κατάλληλων λογοτεχνικών κειμένων που κατέχουν κεν-
τρική θέση στην λογοτεχνική μας κληρονομιά. Η επιλογή των κειμένων και των θε-
μάτων γίνεται με βάση ειδικά επεξεργασμένες προδιαγραφές, με κοινό παρονομαστή
ορισμένες έννοιες και αξίες όπως η αγάπη, η εντιμότητα, ο ισχυρός χαρακτήρας, η
οικογένεια, η γλώσσα, το εθνικό αυτοσυναίσθημα, η ορθοδοξία, η αποδοχή της ετε-
ρότητας, η παγκοσμιότητα και διάρκεια του ελληνισμού και κυρίως, οι σημερινές δυ-
νατότητες του. Σε κάθε περίπτωση, τα κείμενα καλλιεργούν αισιόδοξες στάσεις στο
μαθητή. Το Ν. ΑΝ.1 του Δημοτικού Σχολείου εκπόνησε συγγραφική ομάδα το συν-
τονισμό της οποίας είχε η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών Άντα Κατσίκη –
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 147
Γκίβαλου. Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας είναι; Τζίνα Καλογήρου, Γιάννης Παπαδά-
τος, Στέλλα Πρωτονοταρίου, και Θεοδόσης Πυλαρινός. Για τον σχεδιασμό και τις
προδιαγραφές της σύνθεσης του Ν. ΑΝΘ. υπεύθυνοι είναι ο Χρίστος Παπαρίζος και
ο Κωνσταντίνος Μπαλάσκας Σύμβουλοι του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ενώ την
καλλιτεχνική επιμέλεια και τα γραφικά έχει η Βασιλική Μπεκυρά. Το Ν. ΑΝΘ.1 εκδό-
θηκε από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (4ο σχήμα) και ανάδοχος του
έργου είναι οι εκδόσεις Πατάκη. Το Ν. ΑΝΘ.1 έχει 302 σελίδες και με την πρώτη
ματιά εντυπωσιάζει η πλούσια εικονογράφηση, οι υπέροχοι πίνακες ζωγραφικής
και γενικά το προσεγμένο στήσιμό του. Η μακέτα του εξωφύλλου φιλοτεχνήθηκε
από την εικονογράφο Βάσω Ψαράκη. Το εισαγωγικό σημείωμα της συντακτικής ομά-
δας το οποίο έχει τίτλο: Λίγα λόγια για τα παιδιά απευθύνεται με φιλικό και ευαί-
σθητο τρόπο στους μαθητές:
Αγαπητοί μικροί μας φίλοι και φίλες,
Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας περιέχει λογοτεχνικά κείμενα, ποιήματα και
πεζογραφήματα παλαιότερα αλλά και πολλά σύγχρονα, διαλεγμένα ειδικά για σας
που είστε μαθητές ή μαθήτριες σε μια απ’ τις δύο μεγαλύτερες τάξεις του Δημοτικού.
Τα κείμενα αυτά αναφέρονται, όπως θα το διαπιστώσετε και προσωπικά ακόμα
σε ποικίλα και πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα. Θα διαβάσετε, λοιπόν, συγγραφείς που
αντλούν το υλικό τους από τις μεγάλες ιστορικές στιγμές του Ελληνισμού, άλλους που
δείχνουν έμπρακτα με τα γραπτά τους το ενδιαφέρον τους για τη ζωή των παιδιών,
στο σπίτι, στο σχολείο ή στην κοινωνία, άλλους πάλι που παρουσιάζουν με γλαφυρό
τρόπο ανθρώπινους χαρακτήρες, και άλλους, τέλος που καταπιάνονται με πολλά απ’
τα σημερινά κοινωνικά προβλήματα. Επίσης, θα απολαύσετε λογοτεχνήματα χιουμο-
ριστικά θα ταξιδέψετε σε χώρους του θρύλου και της φαντασίας με μύθους και με
παραμύθια του βιβλίου και θα βρεθείτε νοερά δίπλα στους ήρωες των διηγημάτων
και των ποιημάτων του Ανθολογίου σας. Ένας μεγάλος ποιητής μας, ο Γιώργος Σε-
φέρης, έχει πει ότι «οι λέξεις για τον ποιητή είναι καράβια που κάνουν πολύ μακρινά
ταξίδια». Αλήθεια, οι λέξεις και οι φράσεις σ’ ένα λογοτεχνικό έργο γίνονται καραβάκια
και ταξιδεύουν τον αναγνώστη μακριά, κουβαλώντας στα αμπάρια τους τις χαρές
και τις δυσκολίες της ζωής. Τον γεμίζουν στο μαγικό ταξίδι τους με διάφορα συναι-
σθήματα: με χαρά και αγωνία, με συγκίνηση και υπερηφάνεια, με γλυκιά προσδοκία
και προβληματισμό. Για να το πούμε με άλλα λόγια, κάπως πιο θεωρητικά και μεγα-
λίστικα που χαρίζουν αισθητική απόλαυση. Την απόλαυση αυτή ελπίζουμε να τη νιώ-
σετε και σεις διαβάζοντας τα κείμενα του Ανθολογίου. Εκείνο πάντως που επιθυμούμε
να σας τονίσουμε ιδιαίτερα είναι ότι το βιβλίο αυτό έρχεται κοντά σας σαν ένας καλός
και πιστός φίλος, που απ’ τη μια μεριά ονειρεύεται να παίξει μαζί σας, να σας γεμίσει
ξεγνοιασιά και να σας ευχαριστήσει, κι απ’ την άλλη να σας μιλήσει με ειλικρίνεια και
να σας ανοίξει δρόμους για δημιουργική εργασία (Ν. ΑΝΘ.1: 2005).
148 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Το Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Με λογισμό και μ’ όνειρο, για τις Ε’ και ΣΤ’
τάξεις του Δημοτικού περιλαμβάνει 11 θεματικές ενότητες:
1. EMEIΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ (σσ. 13-40)
2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ (σσ. 43-73)
3. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΑΣ (σσ. 75-101)
4. ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ (σσ. 105-120)
5. ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ (σσ. 125-136)
6. ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (σσ. 141-155)
7. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ (σσ. 161-178)
8. ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (σσ. 183-223)
9. ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (σσ. 229-238)
10. ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΙ ΦΙΛΙΑ (σσ. 243-256)
11. ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ (σσ. 261-299)
4.2. Η εικονογράφηση του Ανθολογίου Με λογισμό και μ’ όνειρο
Η εικόνα θεωρείται σημαντικό στοιχείο της όλης διδακτικής διαδικασίας αφού με
τη συμβολή της δημιουργούνται ερεθίσματα τα οποία απευθύνονται τόσο στη νόηση
όσο και στις αισθήσεις και γενικότερα στις γνωστικές λειτουργίες των μαθητών
καθώς και στο συναισθηματικό τους κόσμο. Οι εικόνες αποτελούν φορείς μη γλωσ-
σικών πληροφοριών και αξιοποιούνται από τους μαθητές ανεξάρτητα από την ανα-
γνωστική τους ικανότητα και ευχέρεια. Ο ρόλος των εικόνων είναι ουσιαστικός αφού
βοηθούν στην εποπτική και παραστατική παρουσίαση των διδακτικών ενοτήτων
που αποτελούν την ύλη των σχολικών εγχειριδίων. Η εικόνα μπορεί να αποτελέσει
ερέθισμα για προφορική επεξεργασία, γιατί πολλές φορές δίνει πληροφορίες για το
κείμενο, για την εξέλιξη μιας ιστορίας ή ακόμη να τονίζει διάφορα στοιχεία και γε-
φυρώνει την απόσταση ανάμεσα στον προφορικό και το γραπτό λόγο. Η ανάλυση
της εικόνας είναι αυτή καθαυτή σημαντική. Μελέτες τελευταίων χρόνων (Kress &
Van Leeuwen, 1996, 2001), έδειξαν ότι η γλώσσα προφορική ή γραπτή δεν είναι ο
μόνος διαθέσιμος τρόπος για την κατασκευή νοημάτων. Το σημαντικότερο όμως
σχετικά με τη λειτουργία των εικόνων είναι το γεγονός ότι απευθύνονται κυρίως στο
συναίσθημα, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στη χαλάρωση της έντασης του
κειμένου και λειτουργώντας θετικά προς την κατεύθυνση της δραστηριοποίησης
των κινήτρων μάθησης των μαθητών (Καψάλης, Χαραλάμπους, 1995). Πρωταρχικό
και βασικό ρόλο στα σχολικά εγχειρίδια και γενικότερα στα παιδικά βιβλία κατέχει η
εικονογράφηση αφού η επίδραση και η δύναμη της εικόνας σε κάθε παιδί είναι αναμ-
φισβήτητη. Η λειτουργία της εικόνας επιδρά σε πολλά επίπεδα ιδεολογικά, επικοι-
νωνιακά, και αισθητικά- καλαισθητικά.
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 149
Κατά τη σχολική χρονιά 2001 -2002 εκδίδεται το Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμέ-
νων με τίτλο Με λογισμό και μ’ όνειρο που απευθύνεται στους μαθητές της Ε’ και
ΣΤ’ τάξης και έρχεται να αντικαταστήσει τον τρίτο τόμο του παλιού Ανθολογίου και
στη συνέχεια εκδίδονται τα Ανθολόγια για την Α’ και Β’ τάξη με τίτλο Το Δελφίνι και
για την Γ’ και Δ’ τάξη με τίτλο, Στο σκολειό του κόσμου.
Η μακέτα του Ανθολογίου Λογοτεχνικών κειμένων Με λογισμό και μ’ όνειρο φιλο-
τεχνήθηκε από τη γνωστή ζωγράφο και χαράκτρια Βάσω Ψαράκη. Βασικός στόχος
του Ανθολογίου, είναι να τέρψει τους μικρούς αναγνώστες του, φιλοδοξώντας να
τους κάνει να νιώσουν την αισθητική απόλαυση που μπορούν να προσφέρουν τα
θαυμάσια κείμενα της λογοτεχνίας μας και παράλληλα, να διαπιστώσουν με τρόπο
βιωματικό ότι η λογοτεχνία πηγάζει από την ίδια τη ζωή και ότι αυτή τη ζωή μετα-
μορφώνει με τρόπο μαγικό και εξαίσιο σε έργο τέχνης. Αξιοπρόσεχτη είναι η εικονο-
γράφηση του Ανθολογίου αφού το εικαστικό υλικό που πλαισιώνει και συνοδεύει τα
περιεχόμενά του είναι ποικίλο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Οι σελίδες του Ανθολογίου
κοσμούνται από έργα μαθητών, από εικόνες, από φωτογραφίες, από αναπαραστά-
σεις αγγείων, από σκίτσα, από γελοιογραφίες, από έργα λαϊκής τέχνης. Το υλικό έχει
εκπροσώπους από διαφορετικές περιόδους και έργα με διαφορετική τεχνοτροπία
και υλικά.
Στο Ανθολόγιο Με λογισμό και μ’ όνειρο συναντούμε έργα από διάφορα αισθητικά
ρεύματα: (Πηγή για τις πληροφορίες των αισθητικών ρευμάτων είναι το Ανθολόγιο
Με λογισμό και μ’ όνειρο)
Συμβολισμός: κίνημα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Εμφανίστηκε στα τέλη του
19ου αιώνα. Βασική αρχή του υπήρξε το ότι η τέχνη πρέπει να «υποβάλλει» τις ιδέες
της μέσα από τα σύμβολα. Ο συμβολισμός δημιουργήθηκε ως αντίδραση προς το
ρεαλισμό.
Ρομαντισμός: κίνημα της τέχνης που κυριάρχησε στην Ελλάδα το 19ο αιώνα. Στα
ρομαντικά λογοτεχνικά έργα επικρατεί καλλιτεχνική τεχνοτροπία που χρησιμοποιεί
το συναίσθημα, τη φαντασία, τον αυθορμητισμό, το ονειρικό στοιχείο, τη μυστικο-
πάθεια.
Ρεαλισμός: Κίνημα της τέχνης και της λογοτεχνίας που αναπαριστά την πραγ-
ματικότητα χωρίς συναισθηματισμούς και ωραιοποιήσεις. Τα θέματα των ρεαλιστών
αντλούνται από καθημερινές πράξεις και γεγονότα της ανθρώπινης ζωής.
Ιμπρεσιονισμός: Το σημαντικότερο κίνημα στην τέχνη του δεύτερου μισού του
19ου αιώνα. Ο όρος προέρχεται από τη γαλλική λέξη impression (=εντύπωση). Οι
ιμπρεσιονιστές ζωγράφιζαν συνήθως τοπία και τους ενδιέφερε ν’ αποδώσουν την
επίδραση του φωτός πάνω στα πράγματα, τις χρωματικές εναλλαγές ανάλογα με
την ένταση του φωτός και το φευγαλέο γεγονός της οπτικής εντύπωσης.
150 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Φωβισμός: Κίνημα της ζωγραφικής του 20ου αιώνα. Το όνομα του προέρχεται
από τη γαλλική λέξη φωβ (fauves), δηλαδή αγρίμια. Οι καλλιτέχνες του φωβισμού
λάτρεψαν το χρώμα και το αντιμετώπισαν ως το κύριο στοιχείο κάθε πίνακα.
Κυβισμός: Κίνημα της μοντέρνας τέχνης. Άκμασε στις αρχές του 20ου αιώνα με
κύριους εκπρόσωπους τον Πικάσο και το Γάλλο ζωγράφο Μπρακ. Κυβιστικά έργα
θεωρούνται εκείνα στα οποία αντικείμενα, άνθρωποι και τοπία απεικονίζονται σα
γεωμετρικά σχήματα (κύλινδροι, κώνοι, σφαίρες).
Έργα λαϊκής ζωγραφικής: Με τον όρο λαϊκή τέχνη χαρακτηρίζου με την τέχνη
που άνθησε στην Ελλά δα κατά τα τελευταία εκατόν πενή ντα περίπου χρόνια της
Τουρκοκρα τίας. Το χρονικό αυτό διάστημα, υ πήρξε καθοριστικό για την πορεία του
νεότερου Ελληνισμού, αφού τό τε διαμορφώθηκαν οι ιστορικές προϋποθέσεις, που
προετοίμασαν τη με γάλη εξέγερση του 1821.
Μοντέρνα τέχνη: Με τον όρο Μοντέρνα τέχνη αναφερόμαστε κυρίως στην καλ-
λιτεχνική παραγωγή που παρατηρήθηκε από τα τέλη του 19ου αιώνα έως περίπου
το 1970. Πολλές φορές χρησιμοποιείται και ο όρος σύγχρονη τέχνη, ωστόσο δηλώνει
περισσότερο την πλέον πρόσφατη καλλιτεχνική παραγωγή.
Αναλυτικά στο Ανθολόγιο «Με λογισμό και μ’ όνειρο» συναντούμε τα παρακάτω
έργα τα οποία έχουμε καταγράψει με τη σειρά που βρίσκονται στις σελίδες του βι-
βλίου: (Στην πρώτη παρένθεση καταγράφεται ο τίτλος του έργου του κάθε δημιουρ-
γού και στη δεύτερη ο αριθμός της σελίδας του Ανθολογίου όπου συναντούμε το έργο).
Θεόφιλος Χατζημιχαήλ: (Ζίμπερ Άλτα Υπαρχεία Ιταλίας – Δήμος Μυτιλήνης- Μου-
σείο Θεόφιλου), (11,12), (Βάκχος, Θεός του οίνου, Θεός των αρχαίων – Θεόφιλος,
Ζωγραφικοί πίνακες, Δήμος Μυτιλήνης – Μουσείο Θεόφιλου), (157).
Φώτης Κόντογλου: (Ζώο – Οι Έλληνες ζωγράφοι, εκδ. Μέλισσα), (14), (Ροβινσώνας
Κρούσος), (151), (Ο Χριστός), (161), ([Καραβάκι]), (180), (Αθανάσιος Διάκος – Θε-
όδωρος Κολοκοτρώνης – Γεώργιος Καραϊσκάκης – Ανδρέας Μιαούλης, λεπτομέρεια
τοιχογραφίας, Οι Έλληνες ζωγράφοι, εκδ. Μέλισσα), (181), (Αϊβαλιώτες θαλασσι-
νοί, παλικάρια), (210).
Οδυσσέας Ελύτης: (Η Παναγιά τα πέλαγα (κολλάζ)), (16).
Κώστας Γραμματόπουλος: (Αιγαίο XXV (Λεξικό Ελλήνων καλλιτεχνών, εκδ. Μέλισσα),
(17).
Βίνσεντ Βαν Γκογκ: (Ίριδες – Γκαλερί Τέχνης Joan Whitney Payson, Κολέγιο Westbrook),
(18), (Πορτρέτο του δρ. Γκασέ), (84), (Το παιδί με το πορτοκάλι), (134), (Στα-
χοχώραφο με κοράκια – Εθνικό Μουσείο Βίνσεντ Βαν Γκογκ, Άμστερνταμ), (145).
Νίκος Χριστόπουλος: (Από τα όμορφα συριανά καράβια του 1869 (Κίτσου Α. Μακρή,
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 151
Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου, εκδ. Μέλισσα), (21).
Οντιλόν Ρεντόν: (Πεταλούδες), (22).
Αγήνωρ Αστεριάδης: (Καστοριά, Γωνιά της λίμνης, Ζωγραφική – Χαρακτική, Δήμος
Αθηναίων, Δήμος Λάρισας), (26), (Αθήνα, καυσαέρια – λεπτομέρεια – Ζωγραφική
– Χαρακτική, Δήμος Αθηναίων, Δήμος Λάρισας), (58), (Τρύγος, Δύο γυναίκες, Δήμος
Αθηναίων, Δήμος Λάρισας), (158), (Χαρταετοί – Ζωγραφική – Χαρακτική), (245),
(Τεγέα. Τοπίο με άλογα), (272).
Κλωντ Μονέ: (Νεκρή φύση: Μήλα και σταφύλια), (27).
Πολ Σεζάν: (Πιατέλα με μήλα), (28).
Κατερίνα Ευαγγελινού – Καλαμπόγια: (μαθήτρια, 8 ετών), (Ένα ζώο, Έκδοση του
Ελληνικού Παιδικού Μουσείου), (31).
Μπέατριξ Ποτέ: (Ζωγραφιές της Μπέατριξ Ποτέ), (32), (Ζωγραφιά της Μπέατριξ
Ποτέ), (86).
Νίκη Πετρίδου: (μαθήτρια 11 ετών, Το δέντρο, Έκδοση του Ελληνικού Παιδικού Μου-
σείου), (35).
Τζέσι Ουίλκοξ Σμιθ: (Το καλοκαίρι περνά), (38).
Γιάννης Γαΐτης: (Άνθρωποι), (43).
Ανρί Ματίς: (Αρμονία σε κόκκινο, λεπτομέρεια, Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη), (44).
Παράσταση αγγείου: (Ο Άτλας κρατώντας τον ουράνιο θόλο κοιτά τον Προμηθέα,
δεμένο σε πάσσαλο και τον αετό που του τρώει το συκώτι. Παράσταση ζωγραφι-
σμένη στο εσωτερικό ανοιχτού αγγείου (κύλικα). Γύρω στο 550 π.Χ.), ( 48), (Η λύ-
τρωση του Προμηθέα από το μαρτύριό του. Λεπτομέρεια παράστασης
ζωγραφισμένης σε μεγάλο αγγείο, ειδικό για το ανακάτεμα του κρασιού με το νερό,
(κρατήρας), (49), (Η Ευρώπη και ο Δίας μεταμορφωμένος σε ταύρο). Παράσταση
ζωγραφισμένη σε αγγείο ειδικό για το ανακάτεμα του κρασιού με νερό – κρατήρας
– Γύρω στο 480 π. Χ.), (249), (Ο Δίας εκσφενδονίζει τον κεραυνό του εναντίον του
Τυφώνα). Παράσταση ζωγραφισμένη σε μεγάλο αγγείο για νερό (υδρία) 540 – 530)
π.Χ.), (262), (Οι Εσπερίδες. Μία από αυτές προσφέρει τροφή στον κουλουριασμένο
γύρω από τον κορμό του δέντρου δράκοντα. Παράσταση ζωγραφισμένη σε μεγάλο
αγγείο – κρατήρα- ειδικό για το ανακάτεμα του κρασιού με το νερό – λεπτομέρεια.
Γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα π. Χ.), (263).
Γιάννης Τσαρούχης: (Σπουδές κουστουμιών για την πρώτη παράσταση των Ορνί-
θων του Αριστοφάνη (λεπτομέρεια, Οι Έλληνες ζωγράφοι, εκδ. Μέλισσα), (52).
ΚΥΡ: Χωρίς λόγια (γελοιογραφία από την εφημερίδα Ελευθεροτυπία), (61).
152 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Σπύρος Παπαλούκας: (Το παιδί με τις τιράντες – Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη,
εκδ. Adam), (66).
Φωτογραφία: (Σταθμός τρένου στη Λευκωσία (1947), (67), (Μιστράς, η Παντά-
νασσα), (188), (Το γιαταγάνι του Μακρυγιάννη), (204), (Χαρακτηριστική σκηνή από
την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα – Η κατοχή. Κώστα Παράσχου, Φωτογρα-
φικά τεκμήρια, εκδ. Ερμής), (219), (Συσσίτιο, φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάν-
νου), (220), (Σάββατο 17 Νοεμβρίου 1973: Το στρατιωτικό όχημα μπροστά από
την πύλη του Πολυτεχνείου – Μέρες του Νοέμβρη 1973. Φωτογραφίες, εκδ.
Ερμής), (223), (Οι Καρυάτιδες – 5ος αιώνας π. Χ), (238), (Γενική άποψη της Λευκω-
σίας), (254), (Φωτογραφία από καταυλισμό τσιγγάνων), (257).
Γιώργος Σικελιώτης: (Άνδρας, γυναίκα και παιδί), (75).
Βυζαντινή εικόνα: (Παναγία του Βλαδιμήρ εικόνα, α’ τρίτο 12ου αιώνα, Μόσχα), (76).
Πάμπλο Πικάσο: (Μητρότητα (λεπτομέρεια)), (78), (Μονοκονδυλιές, εκδ. Νέα Σύ-
νορα – Α. Α. Λιβάνη), (Μητέρα και παιδί), (230), (Τα τέσσερα μέρη του κόσμου –
Μουσείο Πάμπλο Πικάσο, Παρίσι), (241), (Παιδί με περιστέρι), (242).
Βάσω Κατράκη: (Μάνα – Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη, εκδ. Adam),(79), («Για τους
στρατιώτες» λιθογραφική αφίσα), (216).
Μαζάτσιο: (Παναγία και το βρέφος – Γκαλερί Ουφίτσι, Φλωρεντία), (82).
Σπύρος Βασιλείου: (Το τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας), (91), (Η Δήμητρα – Το παιδί
στη νεοελληνική τέχνη, εκδ. Adam), (116), (Ο Διγενής – Οι Έλληνες ζωγράφοι, εκδ.
Μέλισσα), (184).
Φοίβη Θεοχαράκη: (μαθήτρια 8 ετών, Ψάρι – Έκδοση του Ελληνικού Παιδικού Μου-
σείου), (35).
Κώστας Μητρόπουλος: (Η πάλη των τάξεων (γελοιογραφία)), (102).
Νικόλαος Γύζης: (Η αποστήθιση – Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη, εκδ. Adam), (104),
(Το παραμύθι της γιαγιάς – Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη, εκδ. Adam), (116), (Το
παραμύθι της γιαγιάς – λεπτομέρεια -), (228).
Ζαν Ζακ Σεμπέ: (Σκίτσο του Ζαν Ζακ Σαμπέ), (109, 111).
Γιώργος Γουναρόπουλος: (Κορίτσι – λεπτομέρεια – Οι Έλληνες ζωγράφοι, εκδ. Μέ-
λισσα), (118).
Ωγκύστ Ρενουάρ: ( Ο Κοκό γράφοντας), (123), (Το παιδί που τρώει φρούτο), (124).
Λεονάρντο ντα Βίντσι: ([«Το βλέμμα της Τζοκόντας»]), (139), (Η Τζοκόντα – λεπτο-
μέρεια), (140).
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 153
Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα: (Η τσιγγάνα καλόγρια, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Σχέδια,
1987), (153).
Νικηφόρος Λύτρας: (Τα κάλαντα, Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη, εκδ. Adam), (159),
(Τα κάλαντα, λεπτομέρεια).
Θεοφάνης ο Κρης: ([Απόστολος Παύλος], λεπτομέρεια τοιχογραφίας, 16ος αι. μ.Χ.,
Άγιον Όρος (Μανόλη Χατζηδάκη, Ο Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης, εκδ. Μονής
Σταυρονικήτα – Άγιον Όρος).
Κινέζικος δράκος: (165)
Στέφαν Λόχνερ: (Η Παναγία με τις τριανταφυλλιές), (168).
Μιχαήλ Άγγελος: (Πιετά – λεπτομέρεια, Άγιος Πέτρος, Βατικανό, Ρώμη), (171).
Δομίνικος Θεοτοκόπουλος: (Ο Χριστός αίρων τον Σταυρόν – Δομίνικος Θεοτοκό-
πουλος Κρης, Δήμος Ηρακλείου 1990), (172).
Κωνσταντίνος Παρθένης: (Η Ανάστασις), (174).
Νικόλαος Ξυδιάς: (Ο γιος του καλλιτέχνη – Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη, εκδ.
Adam), (182).
Ευγένιος Ντελακρουά: (Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου – Μουσείο Καλών
Τεχνών, Μπορντό, Γαλλία), (192).
Τάκης Κατσουλίδης: (Πορτοκάλια), (195).
Γεράσιμος Στέρης: (Ομηρικό ακρογιάλι- λεπτομέρεια- ), (197).
Ιωάννης Αλταμούρας: (Ναυμαχία του Ρίου – Αντίρριου – συλλογή Κουτλίδη), (199).
Τάσσος: (Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης –ξυλογραφία), (202).
Λιθογραφία: (Η καταστροφή της Σμύρνης), (208).
Σπύρος Καρδαμάκης: ([«Όντε σ’ εγέννα η μάνα σου, ο ήλιος εκατέβη»]), (233).
Κίτσος Μακρής: (Ανθοδοχείο – λαϊκή ζωγραφική σε τοιχογραφία – Η λαϊκή τέχνη
του Πηλίου, εκδ. Μέλισσα), (235).
Βασίλι Καντίνσκι: (Μπλε ζωγραφιά), (259).
Ρενέ Γκοσινύ – Αλμπέρ Ουντερζό: ([Στρατός για ….κλάματα], περιοδικό Αστερίξ),
(269).
Νίκος Μαρουλάκης: ([Η θλιμμένη αγελάδα], από το βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά, Ο
ταύρος που έπαιζε πίπιζα), (275).
Από τους δημιουργούς οι 30 είναι Έλληνες:
154 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Αλταμούρας, Αστεριάδης, Βασιλείου, Γαΐτης, Γραμματόπουλος, Γουναρόπουλος,
Γύζης, Ελύτης Θεοτοκόπουλος, Θεοφάνης, Θεόφιλος, Καρδαμάκης, Κατράκη, Κα-
τσουλίδη, Κόντογλου, ΚΥΡ, Λύτρας, Μακρή, Μαρουλάκης, Μητρόπουλος, Ξυδιάς,
Παπαλουκάς, Παρθένης, Περάκης, Σικελιώτης, Στέρης, Τάσσος, Τσαρούχης, Χριστό-
πουλος.
Οι 17 Ξένοι: Βαν Γκογκ, Οντιλόν Ρεντόν, Πωλ Σεζάν, Πότερ Μπεατρίξ, Μονέ
Κλώντ, Τ. Ουίλκοξ Σμιθ, Π. Πικάσο, Ανρί Ματίς, Μαζάτσιο, Ζαν Ζακ Σαμπέ, Ρενουάρ
Ωγκύστ, Φ. Γκ. Λόρκα, Λ. ντα Βίντσι, Στέφαν Λόχνερ, Μιχαήλ Άγγελος, Καντίνσκι,
Ντελακρουά.
4.3. Οι Ερωτήσεις και οι Δραστηριότητες των Ανθολογίων
Τα κείμενα, τα ποιήματα και γενικά όλα τα είδη λόγου τα οποία αποτελούν περιε-
χόμενα των Ανθολογίων συνοδεύονται από Ερωτήσεις και Δραστηριότητες, οι οποίες
είναι δομημένες και σχεδιασμένες με βάση τους παιδαγωγικούς στόχους της λογο-
τεχνίας καθώς και τις κύριες θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές αξιοποίησής της
στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ιδιαίτερα λαμβάνεται υπόψη ο πολιτισμικός χαρα-
κτήρας, η βαθιά σχέση της με το συνολικό πολιτισμικό περιβάλλον, την κουλτούρα
του τόπου, αλλά και ολόκληρου του κόσμο, (Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων Α’ &
Β’ Δημοτικού, Βιβλίο Δασκάλου Το δελφίνι: 2006). Οι δραστηριότητες είναι διατυ-
πωμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να συμβάλλουν στην απόκτηση εμπειριών και δε-
ξιοτήτων με αποτέλεσμα να εμπλέκονται οι μαθητές στο περιεχόμενο των κειμένων,
των ποιημάτων, των δημοτικών τραγουδιών, των παραμυθιών, των μύθων, των
θρύλων και των παραδόσεων, Η συμβολή και η συμμετοχή των μαθητών είναι ου-
σιαστική αφού καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις κατανόησης περιεχομένου,
σε ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, να εκφράσουν τις απόψεις τους, ερωτήσεις βιωμα-
τικού χαρακτήρα, δραστηριότητες οι οποίες έχουν στόχο την αξιολόγηση των πρά-
ξεων και της δράσης των ηρώων, την σύνδεση του λόγου με την εικόνα και
γενικότερα τη δημιουργική έκφραση, γραπτή και προφορική. Οι ερωτήσεις και οι
δραστηριότητες των Ανθολογίων έχουν διαθεματικό, διερευνητικό και μαθητοκεν-
τρικό χαρακτήρα. Αξιοπρόσεχτο είναι το ότι όλες οι δραστηριότητες οι οποίες συ-
νοδεύουν τα θέματα επεξεργασίας έχουν στενή σχέση μεταξύ τους, αρχικά μπορεί
να συναρτήσουμε μια πληροφορία σχετική με το πεζό ή το ποίημα και στη συνέχεια
διατυπώνονται ερωτήσεις ανοιχτού ή κλειστού τύπου, (Η Δραστηριότητα 3, στο
πεζό της Φιλίσας Χατζηχάνα, Η ηλεκτρική σκούπα και η λαχτάρα των δύο φίλων
(150-151), αναφέρει: Η σκούπα και το τηλέφωνο είναι δυο συσκευές που υπάρχουν
συνήθως στα σημερινά σπίτια. Ποιες άλλες συσκευές έχει το σπίτι σου; Με τους συμ-
μαθητές σου φτιάξε έναν κατάλογο με αυτές). Συνάφεια επίσης υπάρχει ανάμεσα
στις ομαδικές εργασίες και στις δραστηριότητες ερευνητικού και διαθεματικού χα-
ρακτήρα καθώς και στο γραπτό λόγο γενικότερα με τα εικονιστικά στοιχεία (εικόνες,
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 155
φωτογραφίες, έργα τέχνης κ.ά.).( Η δραστηριότητα 2. στο πεζό της Γαλάτειας Σου-
ρέλη, Ασπρογάλανο πανί, (122-123), αναφέρει: Στις εικόνες βλέπεις διάφορα γραμ-
ματόσημα που έχουν την ελληνική σημαία. Συζητήστε στην τάξη για τη σημαία του
γραμματοσήμου και φτιάξτε ένα δικό σας γραμματόσημο στο άδειο πλαίσιο με θέμα
τη σημαία. Οι Ερωτήσεις ποικίλουν και διαφοροποιούνται αφού ξεκινούν από την
κατανόηση του λογοτεχνικού έργου και την αναγνώριση της δομής του, περνούν
στην ανάπλαση και την απόδοσή του για να καταλήξουν στο συσχετισμό του με τη
ζωή και τη δημιουργική μετάπλασή του, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις αξίες που
αυτή υπαγορεύει. Συγκεκριμένα, οι Ερωτήσεις- Δραστηριότητες διακρίνονται στις
ακόλουθες κατηγορίες:
1. Ερωτήσεις που αποβλέπουν στο περιεχόμενο και τη μορφή του κειμένου και
ζητούν τον εντοπισμό εκ μέρους των μαθητών διάφορων κειμενικών χαρακτηρι-
στικών που οδηγούν στην καλύτερη κατανόηση όπως:
α. Υφολογικά στοιχεία – γλωσσικό ύφος – ιδιότυπη γλώσσα – τόνος αφήγησης
– στάση αφηγητή – χρησιμοποίηση χιούμορ, (Ερώτηση 5 στο κείμενο του Φώτη
Κόντογλου, Ο αστρολάβος, σ. 15, Ερώτηση 3 στο κείμενο της Άλκης Ζέη, Η πα-
ρέλαση, σ. 217, Ερώτηση 2 στο κείμενο της Αγγελικής Βαρελά, Δρακοπαραμύθι,
σ. 59).
β. Γεγονότων που συντελούν στη διάρθρωση της πλοκής, (Ερώτηση 4 στο κεί-
μενο της Μαρίας Λαμπαδαρίδου- Πόθου, Συνάντηση με το Διγενή Ακρίτα, σελ.
186, Ερώτηση 1 στο κείμενο της Ευγενίας Φακίνου, Η Αστραδενή στο νέο σχολείο
της, σ. 119).
γ. Αισθητικών τρόπων έκφρασης- εικόνες – μεταφορική γλώσσα, (Ερώτηση 2
στο κείμενο του Κώστα Ουράνη, Ο Μιστράς, σ. 189, Ερώτηση 2 στο ποίημα,
Ελεύθεροι πολιορκημένοι, του Διονυσίου Σολωμού, σ. 193 ).
δ. Επισήμανσης και ανάδειξης εκφραστικών στοιχείων – γλωσσικών ιδιωμάτων
– λογοτεχνικών ειδών – προφορικής παραδοσιακής λογοτεχνίας – νιαουρί-
σματα – παροιμιόμυθοι, (Ερώτηση 4 του λαϊκού παραμυθιού, Ο κυρ Λάζαρος
και οι δράκοι, σ. 237 καθώς και τους ιδιωματικούς τύπους στην ερμηνεία των λέ-
ξεων στα παιδικά νανουρίσματα, σ. 229, τους Παροιμιόμυθους, σελ. 231, και τα
Λιανοτράγουδα, σ. 232).
ε. Επισήμανσης λογοτεχνικών τρόπων έκφρασης – ομοιοκαταληξίας – ομόηχων,
(Ερώτηση 2 στο ποίημα του Κ. Π. Καβάφη, Δέησις, σ. 80, Ερώτηση 5 στο ποίημα
του Κωστή Παλαμά, Ένας θεός, σ. 163).
στ. Ελέγχου της πρόσληψης βασικών νοημάτων, (Ερώτηση 1 στο ποίημα του Διο-
νυσίου Σολωμού, Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι, σ. 193, Ερώτηση 1 του λαϊκού πα-
ραμυθιού, Ο κυρ Λάζαρος και οι δράκοι, σ. 237)
156 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
2. Ερωτήσεις που αναδεικνύουν την ανταπόκριση του μαθητή- αναγνώστη, όπως:
α. Διατύπωσης συναισθημάτων που προκλήθηκαν στο μαθητή από την ανά-
γνωση (Ερώτηση 2 στο κείμενο του Τζακ Λόντον, Ένας σκύλος σωτήρας, σ. 42,
Ερώτηση 1 στο ποίημα του Κ. Π. Καβάφη, Δέησις, σ. 80 ).
β. Συνομιλίας του μαθητή – αναγνώστη με τους ήρωες του κειμένου, (Ερώτηση
4 στο κείμενο της Ζωρζ Σαρρή, Τα κουλουράκια, σ. 221, Ερώτηση 4 στο κείμενο
της Λ. Ψαραύτη, Ο Θωμάς, σ. 73, και Ερώτηση 3 στο κείμενο της Ελ. Χωρεάνθη,
Η Ασπρούδα, σ. 36).
γ. Κρίσης και αξιολόγησης της δράσης των ηρώων, (Ερώτηση 3 στο κείμενο της
Έλλης Αλεξίου, Η Βαγγελίτσα, σελ.107).
δ. Σχολιασμού συμβόλων ή συμβολισμών, (Ερώτηση 2 στο ποίημα του Ανδρέα
Εμπειρίκου, Ο κορυδαλλός, σελ. 8, Ερώτηση 2 στο ποίημα του Κ. Παλαμά, Στον
κήπο, σελ.19).
ε. Εικαστικής απόδοσης εικόνων του κειμένου, (Ερώτηση 2 στο κείμενο Φαρεϋν-
τούν Φαριάντ, Όνειρα με χαρταετούς και περιστέρια, σελ. 245).
στ. Δραματοποίησης του κειμένου, (Ερώτηση 2 στο ποίημα του Ευγένιου Τριβιζά,
Η θλιμμένη αγελάδα, σελ. 276, Ερώτηση 3 στο κείμενο του Δημήτρη Ποταμίτη,
Τα πουλιά, σελ. 55, Ερώτηση 4 στο κείμενο, Δρακοπαραμύθι, της Αγγελικής Βα-
ρελά, σελ. 59)
ζ. Μουσικής επένδυσης, σύνθεσης ή ακρόασης, ηχογράφησης κ.ά του κειμέ-
νου, (Ερώτηση 2 στο ποίημα του Ευγένιου Τριβιζά, Η θλιμμένη αγελάδα, σελ.
276, Ερώτηση 3 στο κείμενο του Δημήτρη Ποταμίτη, Τα πουλιά, σελ. 55, Ερώ-
τηση 4 στο κείμενο, Δρακοπαραμύθι, της Αγγελικής Βαρελά, σελ. 59).
η. Ερωτήσεις – Δραστηριότητες του Ανθολογίου σε σχέση με την εικονογράφηση
Η αισθητική απόλαυση των λογοτεχνικών κειμένων του Ανθολογίου Με λογισμό
και μ’ όνειρο ενισχύθηκε από την σύμπραξή τους και την παράλληλη λειτουργία
τους με τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα των άλλων τεχνών. Αυτός ο δημιουργικός
συνδυασμός, πέρα από την άμεση διασκέδαση, θα εμφυσήσει στα παιδιά τη συνθε-
τική δύναμη, την αδιάσπαστη ενότητα και την οικουμενική αξία της Τέχνης. Η ζω-
γραφική αξιοποιείται πρωτίστως με τη μορφή εικαστικού υλικού και στη συνέχεια
με τις ποικίλες σχετικές δραστηριότητες που προτείνονται από το Ανθολόγιο στα
παιδιά και που θα το ενεργοποιήσουν δημιουργικά. Το εικαστικό υλικό του Ανθολο-
γίου Με λογισμό και μ όνειρο είναι πολύμορφο και περιλαμβάνει, πίνακες της ελλη-
νικής και της παγκόσμιας ζωγραφικής (ενδεικτικά αναφέρουμε από τους Έλληνες
ζωγράφους το Θεόφιλο, το Δομίνικο Θεοτοκόπουλο, το Σπύρο Βασιλείου, τον Αγή-
νορα Αστεριάδη και από τους ξένους το Βαν Γκογκ, το Ρενουάρ κ.ά) διαφόρων πε-
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 157
ριόδων και τεχνοτροπιών (λαϊκή ζωγραφική, ιμπρεσιονισμός, αφηρημένη τέχνη,
αλλά και φωτογραφίες, εικόνες από αρχαία ελληνικά αγγεία και γλυπτά, σκίτσα, γε-
λοιογραφίες κ.ά.). Οι εικόνες του Ανθολογίου βρίσκονται σε γενικές γραμμές σε θε-
ματική συνάφεια με τα κείμενα. Ορισμένες, μάλιστα δραστηριότητες, όπως στο
κείμενο του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Η πολιτεία της λίμνης, σ. 26, η Ερώτηση 4 και
στο ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου, Η μητέρα μου στην εκκλησιά, σ. 77, η Ερώ-
τηση 4, στρέφουν την προσοχή των μαθητών στους ζωγραφικούς πίνακες, με το
συνδυασμό της εικόνας -κειμένου ή τη σύγκριση των εικόνων μεταξύ τους κ.λ.π.,
ώστε να προκαλείται συζήτηση στην τάξη με αφορμή το διπλό καλλιτεχνικό ερέθι-
σμα. Η παρουσία της μουσικής είναι έμμεση και εμφανής στις περιπτώσεις εκείνες
που οι μαθητές παραπέμπονται σε μελοποιημένα ποιήματα, για να διαπιστώσουν
το αισθητικό αποτέλεσμα από την αρμονική σύζευξη λόγου και μέλους, λογοτεχνίας
και μουσικής. Το θέατρο επίσης, υπό τις διάφορες μορφές του, συμβάλλει στην από-
λαυση των ανθολογούμενων κειμένων στις δραστηριότητες εκείνες που τα παιδιά
καλούνται να δραματοποιήσουν ορισμένα απ’ αυτά.
5. Συμπεράσματα-Προτάσεις
Οι Ερωτήσεις – Δραστηριότητες εκτός από την χρήση του γραπτού λόγου παρου-
σιάζουν τη διακριτική ευχέρεια και τη δυνατότητα ενεργοποίησης και αξιοποίησης
του προφορικού λόγου, της υποκριτικής, της καλλιτεχνικής έκφρασης- μουσικής και
εικαστικής. Ενδιαφέρουσες και πολύ δημιουργικές είναι οι Δραστηριότητες που σχετί-
ζονται με διαγωνισμούς που διενεργούνται συχνά μεταξύ των μαθητών σε τοπικό ή
σε πανελλαδικό επίπεδο με θέματα γλώσσας ή Λογοτεχνίας. Το ταίριασμα της Λογο-
τεχνίας με τις καλές τέχνες υλοποιεί τους στόχους του Ανθολογίου και μπορεί να απο-
τελέσει ένα ενδιαφέρον ερέθισμα για τη γνωριμία των μαθητών με αισθητικά ρεύματα
και Έλληνες και ξένους δημιουργούς. Η εικονογράφηση στο Ανθολόγιο λογοτεχνικών
κειμένων φέρνει τους μαθητές σε επαφή με την τέχνη και αυτό πρέπει να αξιοποιείται
από το σχολείο με ποικίλους τρόπους, όπως επισκέψεις σε μουσεία, εκθέσεις ζωγρα-
φικής και διαθεματικές προσεγγίσεις των γνωστικών αντικειμένων με εμπλοκή της Αι-
σθητικής Αγωγής σε όλες της τις παραμέτρους. Το Ανθολόγιο «συνομιλεί» μέσω της
εικονογράφησής του με την τέχνη και βοηθά στην ευαισθητοποίηση των μαθητών
καθώς και στην έκφραση των συναισθημάτων τους.
Η εικονογράφηση του Ανθολογίου καθώς και η προσέγγιση και αξιοποίηση των
Ερωτήσεων και των Δραστηριοτήτων που συνοδεύουν τα πεζά κείμενα και τα ποι-
ήματα που περιλαμβάνονται στα περιεχόμενά του βοηθάει τους μαθητές να απο-
κτήσουν αισθητικό κριτήριο και δυνατότητες να εκτιμήσουν έργα τέχνης και μουσικές
δημιουργίες. Είναι βασικό η Αισθητική Αγωγή να αποτελεί οριζόντιο στόχο για τα
άλλα γνωστικά αντικείμενα αφού με τη συμβολή της καλλιεργείται η φαντασία, η
δημιουργικότητα και η ικανότητα για την αισθητική απόλαυση του ωραίου.
158 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Βιβλιογραφία
Ασωνίτης, Π. (2001) Η εικονογράφηση στο βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Κα-
στανιώτης.
Barthes, R. (2001) Εικόνα- Μουσική- Κείμενο (μτφρ. Ι. Σπανός), Αθήνα: Πλέθρον.
Ελευθερίου, Μ. (1981) Φωτογραφίες και φωτογράφοι, Αθήνα.
Κανταρτζή, Ε. (2002) Ιστορική αναδρομή της εικονογράφησης των παιδικών και σχο-
λικών βιβλίων, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
Καψάλης, Α., Δ. Χαραλάμπους (1995) Σχολικά Εγχειρίδια – Θεσμική Εξέλιξη και Σύγ-
χρονη Προβληματική, Αθήνα: Έκφραση.
Κεφαλληναίου, Ε. (1999) Άρθρο, Οι πρώτες μου λέξεις «Επτά Ημέρες» της Καθημε-
ρινής, 07/02/1999.
Κιτσαράς, Γ. (1993) Το εικονογραφημένο βιβλίο στη νηπιακή και πρωτοσχολική ηλι-
κία, Αθήνα: Παπαζήσης, σσ. 57-58.
Kress, G.R & Th. van Leeuwen (1996) Reading Images the Grammar of Visual Design,
Λονδίνο: Rutledge.
Kress, G.R & Th. van Leeuwen (2001) Multimodal Discourse: the Modes and Media of
Contemporary Communication, Λονδίνο: Arnold.
Μαυροσκούφης, Δ. (1999) Η εικονογράφηση της Ιστορίας και η διακόσμηση των
σχολείων: Θεωρητικά προβλήματα και ηθικά ατοπήματα, Σύγχρονη Εκπαί-
δευση, τ. 105, σσ. 50-59.
Μπενέκος, Α. (1981) Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο, Αθήνα: Δίπτυχο.
Μπενέκος, Α. (1998) Άρθρο, Εικονογράφηση και εικονογράφοι, «Επτά Ημέρες» της
Καθημερινής, 29/03 /1998.
Μπουζάκης, Σ. (2002) Νεοελληνική Εκπαίδευση (1821-1989), Αθήνα: Gutenberg.
Νάκου, Ε. (2000) Ιστορική γνώση και μουσείο, Ε.Μ.Ν.Ε. Μνήμων, τόμ. 22, Αθήνα.
Ξανθάκης, Α. (1995) Ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας 1839-1960, Αθήνα: Καστα-
νιώτης.
Σακελλαρίου, Χ. (1982) Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Δίπτυχο
Σολωμός, Δ. (1975) Γ. Σχεδίασμα από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους; Με λογισμό
και μ’ όνειρο, τι χάρη έχουν τα μάτια. ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ, Αθήνα: Πέλλα.
Φράγκος, Χ. (1986) Επίκαιρα Θέματα Παιδείας, Αθήνα: Gutenberg.
Χαραλαμπίδης, Α. (1976) Η ελληνική προσωπογραφία του 19ου αιώνα, Θεσσαλο-
νίκη
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 159
Χαραλαμπόπουλος, Αγ. (1979) Το γλωσσικό πρότυπο. Η συνεχιζόμενη διαμάχη κα-
θαρεύουσας και δημοτικής αποτυπώθηκε στα μεταπολεμικά αναγνωστικά
«ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ (αλφαβητάριο), 7/2/1999, σ. 26.
Επίσης περισσότερα για την ύλη των Ανθολογίων Βλ. Μουστάκα Καλλιόπης, ΠΑΙΔΑ-
ΓΩΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ, Αθήνα: έκδ. Δήμου Χαλανδρίου
160 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ
ΤΩΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΩΝ1
Για την έρευνα της εικονογράφησης του Ανθολογίου Λογοτεχνικών Κειμένων επι-
λέξαμε πέντε θέματα από τα περιεχόμενα του Ανθολογίου «Με λογισμό και μ’
όνειρο», όπου παρουσιάζονται έργα ζωγραφικής διαφορετικών καλλιτεχνών και
τεχνοτροπίας. Τα κείμενα και τα ποιήματα τα οποία επιλέξαμε για την ερευνά μας
είναι τα παρακάτω:
1. Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη (162) από τη θεματική ενότητα «Εμείς
και η φύση»
2. Η Βαγγελίτσα, της Έλλης Αλεξίου (105) από τη θεματική ενότητα «Σχολείο και
παιδί»
3. Ο μικρός μπουρλοτιέρης, της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη (198), από τη
θεματική ενότητα «Γεγονότα από την ελληνική ιστορία»
4. Ειρήνη, του Γιάννη Ρίτσου (243), από τη θεματική ενότητα «Ειρήνη και φιλία»
5. Ελεύθεροι πολιορκημένοι, του Διονύσιου Σολωμού (191), από τη θεματική ενό-
τητα «Γεγονότα από την ελληνική ιστορία»
ΟΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ:
• Η εικονογράφηση συνδέεται με το κείμενο ή το ποίημα που συνοδεύει;
• Η εικονογράφηση αναδεικνύει και επεκτείνει το κείμενο ή το ποίημα;
• Οι επιλογές της εικονογράφησης φέρνουν τους μαθητές μας πιο κοντά στις καλ-
λιτεχνικές δημιουργίες;
• Οι μαθητές μας βρίσκουν ενδιαφέρουσα την εικονογράφηση του Ανθολογίου;
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ
• ΑΓΟΡΙ
• ΚΟΡΙΤΣΙ
• ΤΑΞΗ
• ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ…………………………………………….
ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
1. Έχω επισκεφτεί στο παρελθόν κάποια έκθεση ζωγραφικής;
Βάζω ένα Χ
Καμιά φορά
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 161
Λίγες φορές
Πολλές φορές
2. Συμπληρώνω τις απαντήσεις, αφού διαβάσω τα παρακάτω κείμενα από το
Ανθολόγιο της Ε’- ΣΤ’ Δημοτικού «Με λογισμό και μ’ όνειρο»:
• Ο ήλιος ο ηλιάτορας, του Οδυσσέα Ελύτη
• Η Βαγγελίτσα, της Έλλης Αλεξίου
• Ο μικρός μπουρλοτιέρης, της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη
• Ειρήνη, του Γιάννη Ρίτσου
• Ελεύθεροι πολιορκημένοι,
3. Τι μου κάνει εντύπωση στα έργα ζωγραφικής των παραπάνω κειμένων;
Από το ποίημα, Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη (σ.16), το κολλάζ του
Οδυσσέα Ελύτη, Η Παναγιά τα πέλαγα και το έργο του Κώστα Γραμματόπουλου,
Αιγαίο ΧΧV
Α……………………………………………………………………………………………………………
Β……………………………………………………………………………………………………………
Από το κείμενο Η Βαγγελίτσα της Έλλης Αλεξίου (σ. 105), το έργο του Νικολάου
Γύζη, Η αποστήθιση
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το κείμενο Ο μικρός μπουρλοτιέρης της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη
(σ. 198), το έργο Ιωάννη Αλταμούρα, Ναυμαχία Ρίου- Αντίρριο
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Από του ποίημα Ειρήνη του Γιάννη Ρίτσου (σ. 243), το έργο του Πάμπλο Πικάσο,
Παιδί με περιστέρι
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Από το ποίημα Τα γόνατα του Ιησού του Νικηφόρου Βρεττάκου (σ. 170), το
έργο του Μιχαήλ Αγγέλου, Πιέτα και το έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Ο
Χριστός ο αίρων τον Σταυρό
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
162 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (σ. 191),
το έργο του Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου
………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………….
4. Ποια είναι τα συναισθήματα μου όταν παρατηρώ τα έργα που συνοδεύουν
τα κείμενα ή τα ποιήματα;
Από το ποίημα, Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη (σ. 16), το κολλάζ του
Οδυσσέα Ελύτη, Η Παναγιά τα πέλαγα και το έργο του Κώστα Γραμματόπουλου,
Αιγαίο ΧΧV
Α……………………………………………………………………………………………………………
Β……………………………………………………………………………………………………………
Από το κείμενο Η Βαγγελίτσα της Έλλης Αλεξίου (σ. 105), το έργο του Νικολάου
Γύζη, Η αποστήθιση
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το κείμενο Ο μικρός μπουρλοτιέρης της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη
(σ. 198), το έργο Ιωάννη Αλταμούρα, Ναυμαχία Ρίου- Αντίρριο
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από του ποίημα Ειρήνη του Γιάννη Ρίτσου (σ. 243), το έργο του Πάμπλο Πικάσο,
Παιδί με περιστέρι
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το ποίημα Τα γόνατα του Ιησού του Νικηφόρου Βρεττάκου (σ. 170), το
έργο του Μιχαήλ Αγγέλου, Πιέτα και το έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Ο
Χριστός ο αίρων τον Σταυρό
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (σ. 191),
το έργο του Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
5. Υπάρχουν ομοιότητες ή διαφορές στο κείμενο ή το ποίημα και στα έργα ζω-
γραφικής που τα συνοδεύουν; (Τις αναφέρω με λίγα λόγια).
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 163
Από το ποίημα, Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη (σ.16), το κολλάζ του
Οδυσσέα Ελύτη, Η Παναγιά τα πέλαγα και το έργο του Κώστα Γραμματόπουλου,
Αιγαίο ΧΧV
Α……………………………………………………………………………………………………………
Β……………………………………………………………………………………………………………
Από το κείμενο Η Βαγγελίτσα της Έλλης Αλεξίου (σ. 105), το έργο του Νικολάου
Γύζη, Η αποστήθιση
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το κείμενο Ο μικρός μπουρλοτιέρης της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη
(σ. 198), το έργο Ιωάννη Αλταμούρα, Ναυμαχία Ρίου- Αντίρριο
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από του ποίημα Ειρήνη του Γιάννη Ρίτσου (σ. 243), το έργο του Πάμπλο Πικάσο,
Παιδί με περιστέρι
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το ποίημα Τα γόνατα του Ιησού του Νικηφόρου Βρεττάκου (σ. 170), το
έργο του Μιχαήλ Αγγέλου, Πιέτα και το έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Ο
Χριστός ο αίρων τον Σταυρό
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (σ.191), το
έργο του Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου
………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………..
Η επαφή μου με τα έργα που εικονογραφούν το Ανθολόγιο με βοήθησαν να:
Α. Ζωγραφίσω κι εγώ κάποιο έργο;
……………………………………………………………………………………………………………..
Β. Μάθω περισσότερα στοιχεία για τους δημιουργούς των έργων;
……………………………………………………………………………………………………………..
Γ. Πάρω ερέθισμα να επισκεφτώ κάποια έκθεση ζωγραφικής ή κάποιο μουσείο;
……………………………………………………………………………………………………………..
164 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ
ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ
«ΜΕ ΛΟΓΙΣΜΟ ΚΑΙ Μ’ ΟΝΕΙΡΟ»
Το σύνολο των ερωτηματολογίων τα οποία συμπληρώθηκαν από τους μαθητές
της ΣΤ’ τάξης, οι οποίοι διδάχτηκαν κείμενα και ποιήματα από το Ανθολόγιο «Με
λογισμό και μ’ όνειρο», είναι 38.
Από αυτά των αγοριών είναι 19 ποσοστό 50% και των κοριτσιών 19 ποσοστό 50%.
Οι απαντήσεις κατηγοριοποιήθηκαν κατά ερώτηση και παρουσιάζουμε τα απο-
τελέσματα:
1η ΕΡΩΤΗΣΗ
Έχω επισκεφτεί στο παρελθόν κάποια έκθεση ζωγραφικής;
• Καμιά φορά:
• Λίγες φορές:
• Πολλές φορές:
Αφού διαβάσω τα παρακάτω κείμενα από το Ανθολόγιο της Ε’- ΣΤ’ Δημοτικού
«Με λογισμό και μ’ όνειρο»:
• Ο ήλιος ο ηλιάτορας, του Οδυσσέα Ελύτη
• Η Βαγγελίτσα, της Έλλης Αλεξίου
• Ο μικρός μπουρλοτιέρης, της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη
• Ειρήνη, του Γιάννη Ρίτσου
• Ελεύθεροι πολιορκημένοι
ΣΥΜΠΛΗΡΩΝΩ ΤΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
2η ΕΡΩΤΗΣΗ
Τι μου κάνει εντύπωση στα έργα ζωγραφικής των παραπάνω κειμένων;
• Από το ποίημα, Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη (σ.16), το κολλάζ του
Οδυσσέα Ελύτη, Η Παναγιά τα πέλαγα και το έργο του Κώστα Γραμματόπου-
λου, Αιγαίο ΧΧV
Η Παναγιά τα πέλαγα
• Τα χρώματα
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 165
• Η ομορφιά του τόπου
• Το τοπίο
• Η Παναγία
• Το λευκό των σπιτιών του Αιγαίου
• Η πέτρα του τόπου
Αιγαίο ΧΧV
• Το γαλάζιο της θάλασσας
• Τα αρχοντικά
• Οι ανεμόμυλοι
• Τα αραγμένα πλοία
• Το μεγάλο σπίτι στο λιμάνι
• Τα βουνά
Από το κείμενο Η Βαγγελίτσα της Έλλης Αλεξίου (σ. 105), το έργο του Νικολάου
Γύζη, Η αποστήθιση
Η αποστήθιση / Νικολάου Γύζη
• Το πρόσωπο του κοριτσιού
• Η έκφραση των ματιών του κοριτσιού
• Το κλειστό βιβλίο που κρατά το παιδί
• Τα μακριά μαλλιά
• Το φόρεμα με το φιόγκο και το δαντελένιο γιακά
• Το κορίτσι κοιτάει στο κενό
Από το κείμενο Ο μικρός μπουρλοτιέρης της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη
(σ. 198), το έργο Ιωάννη Αλταμούρα, Ναυμαχία Ρίου- Αντίρριου
Ναυμαχία Ρίου- Αντίρριου / Ιωάννη Αλταμούρα
• Το καράβι
• Τα χρώματα
• Το σκούρο τοπίο
• Η θάλασσα
• Τα μικρά καράβια
166 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Από το ποίημα Ειρήνη του Γιάννη Ρίτσου (σ. 243), το έργο του Πάμπλο Πικάσο,
Παιδί με περιστέρι
Παιδί με περιστέρι / Πάμπλο Πικάσο
• Η ηρεμία του παιδιού
• Το σύμβολο της ειρήνης, το περιστέρι
• Η χαρά στο πρόσωπο του παιδιού
• Η αθωότητα
• Η θλίψη στο βλέμμα
• Η αγκαλιά του παιδιού
Από το ποίημα Τα γόνατα του Ιησού του Νικηφόρου Βρεττάκου(σ. 170), το έργο
του Μιχαήλ Αγγέλου, Πιετά και το έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Ο Χριστός
ο αίρων τον Σταυρό
Πιετά / Μιχαήλ Άγγελου
• Το χρώμα
• Το μάρμαρο
• Οι πτυχές του ρούχου
• Η αρμονία
• Οι λεπτομέρειες στο χέρι
Ο Χριστός ο αίρων τον Σταυρό / Δομίνικου Θεοτοκόπουλου
• Ο βαρύς σταυρός
• Τα χέρια του Χριστού
• Ο χιτώνας
• Τα σκούρα χρώματα
• Το βλέμμα του Χριστού
Από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (σ. 191),
το έργο του Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου
Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου / Ευγένιου Ντελακρουά
• Τα χέρια της Ελλάδας
• Τα ρούχα της
• Τα ερείπια
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 167
• Οι σκοτωμένοι
• Το στήθος της Ελλάδας
• Τα σκούρα χρώματα
3η ΕΡΩΤΗΣΗ
Ποια είναι τα συναισθήματα μου όταν παρατηρώ τα έργα που συνοδεύουν
τα κείμενα ή τα ποιήματα;
Από το ποίημα, Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη
Το κολλάζ του Οδυσσέα Ελύτη, Η Παναγιά τα πέλαγα
• Ηρεμία
• Γαλήνη του τοπίου
• Ξενοιασιά
• Ασφάλεια του τόπου
• Προστασία
Το έργο του Κώστα Γραμματόπουλου, Αιγαίο ΧΧV
• Γαλήνη
• Ομορφιά
• Ελευθερία
• Αγάπη για τον τόπο
• Χαρά
Από το κείμενο Η Βαγγελίτσα της Έλλης Αλεξίου (σ. 105), το έργο του Νικολάου
Γύζη, Η αποστήθιση
• Αγωνία
• Απόγνωση
• Κούραση
• Φόβος
• Απορία
• Αδιαφορία
168 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
Από το κείμενο Ο μικρός μπουρλοτιέρης της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη
(σ. 198), το έργο Ιωάννη Αλταμούρα, Ναυμαχία Ρίου- Αντίρριου
• Φόβος
• Αγωνία
• Πόνος
• Υπερηφάνεια
• Ελευθερία
Από του ποίημα Ειρήνη του Γιάννη Ρίτσου (σ. 243), το έργο του Πάμπλο Πικάσο,
Παιδί με περιστέρι
• Αγάπη
• Στοργή
• Θλίψη
• Αισιοδοξία
• Γαλήνη
• Παράπονο
• Αισιοδοξία
• Συμπάθεια
• Θαυμασμός
• Ομόνοια
• Φόβος
• Ηρεμία
Από το ποίημα Τα γόνατα του Ιησού του Νικηφόρου Βρεττάκου (σ. 170), Μι-
χαήλ Αγγέλου, Πιετά
• Σεβασμός
• Πίστη
• Ηρεμία
• Πόνος
• Αγάπη
Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Ο Χριστός ο αίρων τον Σταυρό
• Αγωνία
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 169
• Πόνος
• Καρτερικότητα
• Υπομονή
Από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (σ. 191),
το έργο του Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου
• Ελπίδα
• Απόγνωση
• Λύτρωση
• Πόνος
4η ΕΡΩΤΗΣΗ
Συνδέεται το κείμενο ή το ποίημα με τα έργα ζωγραφικής που τα συνοδεύουν;
(Τις αναφέρω με λίγα λόγια).
Από το ποίημα, Ο ήλιος ο ηλιάτορας του Οδυσσέα Ελύτη (σ. 16), το κολλάζ του
Οδυσσέα Ελύτη, Η Παναγιά τα πέλαγα και το έργο του Κώστα Γραμματόπουλου,
Αιγαίο ΧΧV
Οι απαντήσεις που δόθηκαν από τους μαθητές είναι οι παρακάτω:
• Στο ποίημα αναφέρονται ονόματα νησιών και πόλεων και στις εικόνες βλέπουμε
τοπία
• Η Παναγία δεν αναφέρεται στο ποίημα
• Τα σπίτια αναφέρονται και στο ποίημα και στις εικόνες
• Το πέτρινο τοπίο αναφέρεται και στο ποίημα και στις εικόνες
Από το κείμενο Η Βαγγελίτσα της Έλλης Αλεξίου (σ. 105), το έργο του Νικολάου
Γύζη, Η αποστήθιση
• Η Βαγγελίτσα συναντά δυσκολίες στα μαθήματα
• Το κορίτσι στην εικόνα φαίνεται να έχει απορία στο βλέμμα του
• Η Βαγγελίτσα είναι δειλή και το κορίτσι στην εικόνα είναι φοβισμένο
• Η Βαγγελίτσα κατάφερε αρκετά πράγματα με πολλή προσπάθεια και το κορίτσι
της εικόνας κρατά το βιβλίο και μάλλον προσπαθεί να μάθει κάτι.
Από το κείμενο Ο μικρός μπουρλοτιέρης της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη
(σ. 198), το έργο Ιωάννη Αλταμούρα, Ναυμαχία Ρίου-Αντίρριο
170 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
• Το κείμενο αναφέρεται στον αγώνα του ναυτικού το 1821 και στην εικόνα βλέ-
πουμε καράβια έτοιμα να πολεμήσουν
• Στο κείμενο γίνεται λόγος για πρόσωπα ενώ στην εικόνα βλέπουμε μόνο πλοία
Από του ποίημα Ειρήνη του Γιάννη Ρίτσου (σ.243), το έργο του Πάμπλο Πικάσο,
Παιδί με περιστέρι
• Το περιστέρι συμβολίζει την ειρήνη
• Το όνειρο των παιδιών είναι η ειρήνη και στη ζωγραφιά είναι αποτυπωμένη η
ειρήνη
• Το ποίημα και η εικόνα έχουν περιεχόμενο την ειρήνη
• Στο ποίημα γίνεται λόγος για τη μάνα και τον πατέρα ενώ στο ποίημα δεν φαί-
νονται άλλα πρόσωπα εκτός από του παιδιού
Από το ποίημα Τα γόνατα του Ιησού του Νικηφόρου Βρεττάκου(σ. 170), το έργο
του Μιχαήλ Αγγέλου, Πιετά και το έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Ο Χριστός
ο αίρων τον Σταυρό
• Στο ποίημα γίνεται λόγος για τα γόνατα του Χριστού και στη εικόνα φαίνονται
καθαρά τα πόδια Του
• Στο ποίημα γίνεται λόγος μόνο για το Χριστό ενώ στο γλυπτό είναι και η Παναγία
• Στην εικόνα βλέπουμε τα κουρασμένα χέρια ενώ το ποίημα λέει μόνο για τα γό-
νατα
Από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (σ.191), το
έργο του Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου
• Στο ποίημα γίνεται λόγος για την άνοιξη και τον Απρίλη και στην εικόνα βλέ-
πουμε σκούρα χρώματα
• Στο ποίημα περιγράφεται σκηνή με λίμνη και γενικά όμορφο τοπίο ενώ στη ει-
κόνα παρουσιάζεται η Ελλάδα στα συντρίμμια και τα ερείπια του Μεσολογγίου
5η ΕΡΩΤΗΣΗ
Α. Να ζωγραφίσω κι εγώ κάποιο έργο; Οι μαθητές απάντησαν ότι πήραν ερέθι-
σμα από τις εικόνες του Ανθολογίου και δημιούργησαν δικά τους έργα σχετικά
με το περιεχόμενο του κειμένου ή του ποιήματος.
Β. Να μάθω περισσότερα στοιχεία για τους δημιουργούς των έργων;
Οι μαθητές απάντησαν ότι παρατηρώντας και σχολιάζοντας το εικονιστικό
Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012 171
υλικό έμαθαν αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία για τους δημιουργούς των έργων
που εικονογραφούν το Ανθολόγιο.
Γ. Να πάρω ερέθισμα να επισκεφτώ κάποια έκθεση ζωγραφικής ή κάποιο μουσείο;
Όταν υπήρχε κάποια έκθεση ζωγραφικής στην περιοχή μας πηγαίναμε επί-
σκεψη με το σχολείο και συζητούσαμε με το δάσκαλο ή τη δασκάλα μας.
Δ. Να κατανοήσω καλύτερα το μάθημα: Όλοι σχεδόν οι μαθητές απάντησαν ότι
αν παρατηρήσουν και σχολιάσουν την εικόνα καταλαβαίνουν καλύτερα το πε-
ριεχόμενο του κειμένου και εστιάζουν σε ιδιαίτερα ενδιαφέροντα σημεία.
Σημειώσεις
1. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε Δημοτικό Σχολείο της πόλης της Ρόδου σε 42 μαθητές της
ΣΤ’ Δημοτικού, (21 είναι κορίτσια και 21 αγόρια) οι οποίοι διδάχτηκαν δύο σχολικές χρονιές
κείμενα και ποιήματα του Ανθολογίου «Με λογισμό και μ’ όνειρο»
2. Ο αριθμός της παρένθεσης παραπέμπει στη σελίδα του Ανθολογίου «Με λογισμό και μ’
όνειρο»
172 Επιστήμες Αγωγής Τεύχος 3/2012
-
-
Πρόσφατα άρθρα
-
Kατηγορίες
-
Άρθρα
-
Χρήσιμοι σύνδεσμοι