1
2
3
4
5
6
«…Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι
αποκριάτικο
γεμάτο μίσος
το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα
μαχαιρωμένο.
Μακριά σ’ έν’ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
Το παραπάνω απόσπασμα από το πασίγνωστο ποίημα «Αποκριά» του Μίλτου Σαχτούρη, ίσως δεν είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της Αποκριάς και της κατάστασης που διαμορφώνεται γύρω από τον παραδοσιακό εορτασμό της. Πάραυτα, είναι αυτή η σκοτεινή εικόνα που δίνει στο κείμενό του ο ποιητής, με ένα σχεδόν οξύμωρο τρόπο, που ενδυναμώνει ακόμη περισσότερο τον χαρούμενο και εκτονωτικό ρόλο που θα πρέπει να έχει η Αποκριά μέσα στη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους. Μακριά από τον απόηχο του Εμφυλίου πια, ζώντας σαφώς μία ζοφερή περίοδο και σήμερα, οφείλουμε να δώσουμε την ευκαιρία στην Αποκριά να δράσει ως καταλύτης και να μας βοηθήσει να λειτουργήσουμε αποκομμένοι για λίγο από τα προβλήματα που επιτάσσει ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Συνδεδεμένη όσο λίγα πράγματα με το παρελθόν αυτού του τόπου, ο εορτασμός του Τριωδίου είχε σχεδόν πάντοτε τον ίδιο χαρακτήρα. Τρανά τεκμήρια, αδιάψευστοι μάρτυρες, αυτής της συνεχόμενης πορείας από το χθες στο σήμερα, είναι η ίδια η Τέχνη μέσα από κάθε έκφανσή της. Η Μουσική, η Λογοτεχνία, η Ζωγραφική αποτελούν μόνο ένα μέρος των εκπροσώπων της, που έχουν αποτυπώσει άρτια, την εξέλιξη της Αποκριάς από εποχή σε εποχή. Στο φετινό του αφιέρωμα το DaysofArtinGreece, ξεχώρισε ενδεικτικά μερικές από τις πιο σημαντικές αναφορές της Τέχνης στην Αποκριά και την απαραίτητη προέκτασή της: το Καρναβάλι.
Άρρηκτα συνδεδεμένη με την αλλαγή, την μεταμόρφωση ή ακόμη καλύτερα, την αναγέννηση, η Αποκριά αναπαριστά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το «μεταίχμιο», από το Χειμώνα στην Άνοιξη. Η δειλή ανθοφορία της γης που συντελείται κατά τους τελευταίους χειμερινούς μήνες, οι πρώτες πινελιές πρασίνου που φωτίζουν σταδιακά τον περιβάλλοντα χώρο μας, είναι οι πιο τρανές ενδείξεις ότι κάτι αλλάζει. Αυτήν τη διαδικασία αποτυπώνει με τον πιο συμβολικό τρόπο το «ταξίδι της ζωής» του μεταξοσκώληκα, διαδικασία την οποία μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει από κοντά, στο «Λαογραφικό Μουσείο Σουφλίου –Τα Γνάφαλα». Τα περισσότερα βεβαίως, από τα Μουσεία Φυσικής Ιστορίας ή τα Λαογραφικά Μουσεία που υπάρχουν στην Ελλάδα, έχουν να καταθέσουν δείγματα της μεταμόρφωσης της Φύσης, τα πρώτα ψήγματα της οποίας, καταγράφονται στο τέλος του Χειμώνα.
Οι Αποκριές είναι ίσως η πιο χαρούμενη και ταυτόχρονα ανέμελη γιορτή του χρόνου. Η διάρκειά της δεν είναι μεγάλη, αλλά η ένταση με την οποία δρα στις ζωές των ανθρώπων είναι πρωτοφανής. Μία ανάσα πριν την έναρξη της Σαρακοστής και της τελικής ευθείας για το Πάσχα, οι Αποκριές έπαιζαν πάντοτε τον απόλυτα εκτονωτικό ρόλο, ιδίως για τις παραδοσιακές κοινωνίες του παρελθόντος. Ένα πολύ ξεχωριστό βιβλίο, μέσα στο οποίο αναφέρεται και το κομμάτι του Τριωδίου, είναι το «Λαϊκά Ήθη και Έθιμα της Κρητικής Υπαίθρου» του Μ.Ε. Πριναράκη, που βραβεύτηκε το 2004 από την Ακαδημία Αθηνών. Η εμπεριστατωμένη ιστορική τεκμηρίωση των όσων αναφέρει στο βιβλίο του ο συγγραφέας για την Αποκριά, συναντά την πρωτότυπη αποτύπωση των λεπτομερειών και των βιωματικών μνειών (μπορεί εύκολα να τις διακρίνει κανείς) από τον εορτασμό των Αποκριών. Για την τελευταία Κυριακή των Αποκριών αναφέρει χαρακτηριστικά: «Τη ν-τελευταία Αποκρέ εγινουντονε στο χωργιό και το τελευταίο αποκριάτικο γλέντι, στο ένα γή και στα δυο από τα μεγάλα ντουκιάνια του χωργιού, με λυράρηδες και λαουτιέρηδες και πολλές φορές και κανείς σαντουριτζής, που τσοι καλούσανε εξεπιτούτου οι μαγαζάτορες. Ούλη ν-τη νύχτα επηγαινόρχουντον οι παρέες κι οι μασκαράδες από το ‘να γλέντι στ’ άλλο κι επίνανε τα κρασοκόρακα τσι πλια φορές ξεροσφύρι…» Και ο Πριναράκης συνεχίζει να περιγράφει τη γιορτή που εκτυλίσσεται καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας με τραγούδια, χορούς και μέθη σε ένα σκηνικό που θυμίζει περισσότερο διονυσιακό τελετουργικό. Από τη κρητική ύπαιθρο μπορούμε να μεταφερθούμε στη Λέσβο και στο Αγιασώτικο καρναβάλι που περιγράφεται γλαφυρά από το συγγραφέα του Παναγιώτη Κουσκουδή. Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας έως την απελευθέρωση της Λέσβου (1912) και από την ίδρυση του Αναγνωστηρίου (1952) μέχρι τις αλλαγές που επέφερε η μεταπολεμική περίοδος στο καρναβάλι, αναλύονται όλα με τη δέουσα λεπτομέρεια και την απαραίτητη ερευνητική και βιβλιογραφική αναφορά.
Η ζωγραφική είναι μία ακόμη μορφή τέχνης που έχει αναπαραστήσει το Καρναβάλι ως κοινωνικό και πολιτιστικό δρώμενο μίας περιοχής. Χαρακτηριστική η «Σύνθεση» του Αλέκου Κοντόπουλου, έργο του 1963, που βρίσκεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Λαμίας. Η κατασκευή μασκών, από μόνη της μπορεί να ενταχθεί στο κλίμα της περιόδου εορτασμού του καρναβαλιού. Η συλλογή μασκών που παρουσίασε πριν από κάποια χρόνια η καλλιτέχνιδα Κατερίνα Σταματάκη στο Πνευματικό Κέντρο Λευκάδας, άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις. Από την άλλη, σε ολόκληρη την Ελλάδα, είναι γνωστά τα αποκριάτικα τραγούδια που συνοδεύουν ανά περιοχή το ξέφρενο γλέντι της Τσικονοπέμπτης, της Κυριακής των Αποκρεών και την Καθαρά Δευτέρα. Στη «Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Λίλιαν Βουδούρη», μπορεί να βρει κανείς ένα σημαντικό αριθμό τέτοιων συλλογών όπως τους δίσκους από βινύλιο «Ηπειρώτικη μουσική παράδοση» και «Σκυριανά τραγούδια».
Ίσως το πιο σημαντικό τμήμα του εορτασμού των Αποκρεών όμως, είναι η μεταμόρφωση, η προσποίηση ότι «υπάρχεις» σε κάτι άλλο μέσω της ενδύσεως. Στη λαογραφία συναντάμε αρκετές τέτοιες αναφορές και στους αντίστοιχους χώρους λαογραφικού ενδιαφέροντος μια ποικιλία τέτοιων πληροφοριών δύναται να αποτελέσει έμπνευση ακόμη και στις μέρες μας. Ενδεικτικά, θα αναφερθούμε στο «Μουσείο Κέρινων Ομοιωμάτων Λαογραφίας και Προϊστορίας» στην Καστοριά. Αναπαραστάσεις απλών ανθρώπων στις καθημερινές και τις ξεχωριστές στιγμές τους, όπως το γλέντι, την εργασία, αλλά και το γάμο, συνοδεύονται από ένα αξιόλογο αριθμό ανάλογων ενδυμάτων.
Οι Απόκριες από αρχαιοτάτων χρόνων ήταν συνδεδεμένες με τον εξαγνισμό. Η σφαγή των χοίρων («Ο αποκριάτικος χοίρος» όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Πριναράκη), συμβολίζει αυτήν τη θυσία που έκαναν οι αρχαίοι προς τιμήν των Θεών του Κάτω Κόσμου, ώστε να επιτύχουν την εύνοιά τους. Αυτή η εύνοια, θα δώσει τελικά την ώθηση στην Άνοιξη, να διαδεχθεί το χειμώνα και να ευοδωθούν οι σπορές. Σήμερα, το Καρναβάλι αποτελεί απλά την ευκαιρία για γλέντι και διασκέδαση. Ωστόσο, οι συνδετικοί κρίκοι ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, είναι τόσο ισχυροί, που κάνουν το «ζητούμενο», κοινό, για όλες τις εποχές και όλους τους ανθρώπους: Το εορτασμό της άφιξης μιας νέας, φερέλπιδος εποχής έναντι ενός παγωμένου και σκοτεινού χειμώνα.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΕΙΚΟΝΑ 1- Σύνθεση. Έργο του Αλέκου Κοντόπουλου. Χρονολογία: 1963. Διαστάσεις: 0,25 Χ 0,20. Υλικό κατασκευής: Μελάνια σε χαρτί.
ΕΙΚΟΝΑ 2- ΠΡΙΝΑΡΑΚΗΣ, Ε., Μ., ΛΑΪΚΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ-Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, εκδ. ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 2004
ΕΙΚΟΝΑ 3- ΚΟΥΤΣΚΟΥΔΗΣ, Μ., ΤΟ ΑΓΙΑΣΩΤΙΚΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ. ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΟ ΔΙΑΒΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, εκδ. ΔΟΥΚΑΣ & ΣΙΑ ΟΒΕΕ, Τ.Α’ (2009) & Τ. Β’ (2011)
ΕΙΚΟΝΑ 4- «Ηπειρώτικη μουσική παράδοση»-«Epirotic musical tradition». Συλλογή Δίσκων Βινυλίου στη «Μεγάλη Βιβλιοθήκη της Λίλιαν Βουδούρη»
ΕΙΚΟΝΑ 5- «Σκυριανά τραγούδια»-«Songs of Skyros». Συλλογή Δίσκων Βινυλίου στη «Μεγάλη Βιβλιοθήκη της Λίλιαν Βουδούρη»
ΕΙΚΟΝΑ 6– Μάσκα της Κατερίνας Σταματάκη (ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΥΚΑΔΑΣ). Η καλλιτέχνιδα ασχολείται με την κατασκευή χρηστικής μάσκας από δέρμα, πολυεστέρα και γύψο.
Αφήστε μια απάντηση