5η ομάδα (3): Ο Μενέλαος είναι ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας μας. Να εντοπίσετε και να παρουσιάσετε: α) την εμφάνισή του συγκρίνοντάς την με αυτή του παρελθόντος (να μελετήσετε το αγγείο στη σ. 47 του σχ. βιβλ. ή αναφορές στα ομηρικά έπη). Συμβαδίζει η εξωτερική του εμφάνιση με το χαρακτηρισμό του Μενελάου ως τραγικού ήρωα; β) τα κωμικά στοιχεία που αφορούν στο Μενέλαο σε όλη την εξέλιξη του επεισοδίου. γ) το ρεαλισμό με τον οποίο ο Ευριπίδης παρουσιάζει τον ήρωά του («τυπικός ευριπίδειος ήρωας»).

Ο Μενέλαος εμφανίζεται στη αρχή της σκηνής σαν ζητιάνος, φορώντας κουρέλια, τσακισμένος ψυχικά και σωματικά από το ναυάγιο και τις περιπλανήσεις του. Μόνος του, με μόνη έννοια να φροντίσει τους συντρόφους του. Εντελώς διαφορετικός παρουσιάζεται τη δεύτερη φορά, από το ένδοξο παρελθόν του ως αρχηγός της Τρωϊκής εκστρατείας και ως γενναίος πολεμιστής. Εδώ παρακαλάει, ζητιανεύει και δειλιάζει μπροστά στο πώς θα αντιμετωπίσει τον άρχοντα του παλατιού. Παρ’ ολ’ αυτά σε γενικές γραμμές στην μυθική παράδοση η προσωπικότητα του Μενελάου δεν ήταν κάτι το ξεχωριστό. Στην Ιλιάδα παρουσιάζεται με ως έντιμος άντρας και θαρραλέος πολεμιστής αλλά χωρίς ηγετικές ικανότητες. Στην Οδύσσεια εμφανίζεται να ζει υπό την σκιά της δυναμικής Ελένης, χωρίς ο ίδιος να έχει ιδιαίτερα πνευματικά προσόντα. Στο αγγείο παρουσιάζεται ως ένδοξος βασιλιάς και στρατηγός που η Νίκη τον δαφνοστεφανώνει, ενώ στο Α’ Επεισόδιο κουρελιασμένος, χωρίς τα όπλα του και σχεδόν απροστάτευτος.

Ο Μενέλαος που έχει εμφανιστεί επί σκηνής δεν θυμίζει σε τίποτα τραγικό ήρωα. Μόνο και μόνο η παρουσία του Μενέλαου στη σκηνή καταφέρνει να σπάσει λίγο τη βαριά ατμόσφαιρα που επικρατεί από το πάθος της Ελένης. Το γεγονός, πάλι, ότι διαχρονικά αποτελεί πρότυπο απατημένου συζύγου ακόμα και αν στην πραγματικότητα δεν ήταν, τον έκανε να μοιάζει γελοίος .Στο Α’ επεισόδιο όμως ο ευτελισμός του, ξεπερνά κάθε προηγούμενο. Ντυμένος με κουρέλια, παραπονιέται συνεχώς για τις παλιές δόξες του και τις λαμπρές τιμές του, θεωρεί λανθασμένα ότι ζει με την Ελένη και καυχιέται ότι ήταν πρωτεργάτης της νίκης των Αχαιών. Έπειτα η σκηνή με τη γερόντισσα εμπεριέχει όλα εκείνα τα στοιχεία, εξαιτίας των οποίων  θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε και να αποδώσουμε το Μενέλαο ως κωμικό ήρωα. Συγκεκριμένα όταν δέχεται την επίθεση της θυρωρού αντί να αντιδράσει δυναμικά, προσπαθεί να την συγκινήσει εκφράζοντας με θλίψη τα κακά που έχει περάσει, υποτιμώντας έτσι την ίδια την αξιοπρέπεια του.

Προφανώς, όμως η βασική επιδίωξη του Ευριπίδη είναι ακριβώς αυτή, να δείξει δηλαδή την ανθρώπινη διάσταση που είναι κρυμμένη πίσω από τις προσωπικότητες των «ισχυρών».

Μια από τις καινοτομίες του Ευριπίδη είναι ότι έπλαθε τους ήρωές του με τρόπο ρεαλιστικό στην εμφάνιση, καθώς και στον χαρακτήρα. Αυτό δηλώνει ότι, στο ευριπίδειο έργο, οι τραγικοί ήρωες έχασαν την μεγαλοπρέπειά τους. Κατέβηκαν από το βάθρο τους και εμφανίστηκαν στη σκηνή εξολοκλήρου γήινοι, με όλες τις ατέλειές τους και με κάθε αντίφαση που κρύβει η ανθρώπινη ψυχή. Η ρεαλιστική αυτή προσέγγιση, όμως, δεν ισχύει για όλους τους ήρωες των τραγωδιών του. Αφορά μόνο αυτούς που η μυθική παράδοση τους είχε δώσει μεγαλείο και τους είχε προσφέρει αξιοζήλευτα πρότυπα ζωής. Σύμφωνα με αυτό, βρισκόμαστε μπροστά σε μία ακόμα εμφάνιση του σκεπτικισμού του ποιητή, ο οποίος στέκεται απέναντι στους παγιωμένους θεσμούς και αξίες του παρελθόντος. Γι’ αυτό τον λόγο, άλλωστε, οι ήρωες αυτοί σοκάριζαν το αθηναϊκό κοινό. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε, όμως, το γεγονός ότι ο Ευριπίδης δημιουργούσε το έργο του σε μια εντελώς αντιηρωική εποχή που η εμπειρία ενός σκληρού πολέμου έχει απομυθοποιήσει κάθε λογής είδωλα. Στον Ευριπίδη η έννοια της τραγικότητας, μέσω του ρεαλισμού, περνά σε άλλη διάσταση. Η τραγικότητα των ηρώων του δεν εστιάζεται στο ότι βρίσκονται σε σύγκρουση με ισχυρότερες από αυτούς δυνάμεις, όπως η μοίρα και το πεπρωμένο. Αποκαλύπτεται στη αδιέξοδη θέση στην οποία βρίσκονται εξαιτίας των παραπάνω αίτιων, όπως και στα συναισθήματα που βιώνουν, δηλαδή τον πανικό την απόγνωση και την επιθυμία απόδρασής τους από τη δεινή τους θέση με κάθε τρόπο. Εξάλλου, καθοριστικό στοιχείο αποτελεί το ότι τα αδιέξοδα των ηρώων συχνά δεν οφείλονται στην επίδραση σκοτεινών δυνάμεων ή της παντοδύναμης Μοίρας, αλλά στην τύχη, η οποία είναι περισσότερο ανθρώπινη και ελεγχόμενη.

5η ομάδα (2): Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση. Πώς δηλώνεται αυτό στο κείμενο; Πώς θα μπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του; (ήθος-λέξη-όψη)

Ο Μενέλαος μετά την ομιλία του με τη Γερόντισσα, που τον πληροφορεί για πράγματα, τα οποία φαίνεται ότι δε γνώριζε, έχει συγχυστεί. Βέβαια, πριν καν τα πληροφορηθεί βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο σε σύγχυση. Αυτό δικαιολογείται και από το γεγονός ότι είναι ένας βασιλιάς και γνωρίζει τέτοια αντιμετώπιση. Στην 3^η σκηνή (στ. 542-575) ο Μενέλαος μονολογεί ακατάπαυστα και δηλώνει τη σύγχυσή του, επειδή η Γερόντισσα δεν τον αφήνει να εισέλθει στο παλάτι. Εκφράζει τα συναισθήματά του με θυμό. Αυτό το δηλώνει στο κείμενο δίνοντας εξηγήσεις χωρίς βάση, προσπαθώντας να δικαιολογήσει τα νέα δεδομένα. Αρχικά, στο στίχο 551 αναφέρει μία άλλη Σπάρτη. Στη συνέχεια, στους στοίχους 554-555 δε μπορεί να εξηγήσει το ότι υπάρχει και 2^η Τροία (του φαίνεται περίεργο). Στους 557-559, επίσης, εξηγεί τη συνωνυμία. Στο στίχο 560 «θα φύγω», εξυπηρετεί τη δραματική οικονομία. Η σύγχυσή του εκφράζεται, ακόμα, με τους στεναγμούς του (στ.521). Τέλος, χαρακτηρίζει την Γερόντισσα άκαρδη.

Η σύγχυση, αυτή, μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους μέσω της όψης, της λέξης και του ήθους.

Όσον αφορά την όψη, θα μπορούσε να σκίζει τα ρούχα του ή να τραβάει τα μαλλιά του. Ακόμα, θα μπορούσε να γδέρνει το πρόσωπό του. Τέλος, πολύ πιθανό να κάνει κάποιες αμήχανες κινήσεις.

Η σύγχυση του Μενέλαου δηλώνεται και μέσω της σκηνικής παρουσίας του ήρωα. Σχετικά με τον όρο «λέξις», δηλαδή τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής, τους εκφραστικούς τρόπους και τα σχήματα, η κατάσταση του Μενέλαου προωθείται στους ακροατές με πολύ εύστοχο τρόπο. Καταρχάς στην αρχαία παράσταση,  φανταζόμαστε τον υποκριτή που υποδύεται το Μενέλαο να στέκεται ακίνητος, να απαγγέλει το μονόλογο του και καθώς το προσωπείο του, κρύβει καλά τις εκφράσεις του προσώπου του, ο μόνος τρόπος για να εκφράσει τα συναισθήματα του, είναι η ένταση και η χροιά της φωνής του, όπως επίσης και τα λόγια που λέει. Έτσι λοιπόν, ο ήρωας στο μονόλογο του χρησιμοποιεί πολλά άστοχα ερωτήματα (π.χ. στ. 548-550 ) με τα οποία προσπαθεί να εξηγήσει τα γεγονότα που συμβαίνουν. Ακόμα στα λόγια του διακρίνουμε ορισμένα αποφθέγματα σχετικά με την δύναμη της ανάγκης ( στ. 574-575),  δείχνοντας έτσι την απελπισία του για την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Τέλος ο πόνος του εκφράζεται και μέσω των επιφωνημάτων που υπάρχουν και κατά τη διάρκεια της συνομιλίας του με την Γερόντισσα (π.χ. στ 511).Γενικά από το μονόλογο του Μενέλαου εκτός από την άσχημη ψυχολογικά του κατάσταση μαθαίνουμε και το σχέδιο δράσης του (στ. 565-566).

Μετά τη συνομιλία του Μενέλαου με τη Γερόντισσα,  ο ήρωας μένει μόνος του στη σκηνή και καταφεύγει σε ένα έντονο μονόλογο  προσπαθώντας να αναλύσει τις πληροφορίες που του έδωσε η γερόντισσα(542). Αναλυτικότερα, φαίνεται να βρίσκεται σε απόλυτη σύγχυση, καθώς δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει την πληροφορία ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο . Είναι ψυχικά συντετριμμένος, καθώς αδυνατεί να κατανοήσει  ότι τόσα χρόνια πολεμούσε για ένα είδωλο.  Αυτή η στάση του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα βαθμό λογική και συνετή αφού δεν αποδέχεται  ό,τι ακούει  και προσπαθεί μέσα από δικούς του συλλογισμούς να οδηγηθεί στην αλήθεια. Οι συλλογισμοί του όμως είναι πολύπλοκοι και έτσι παρασυρόμενος από την αφέλεια του  οδηγείται  σε λάθος συμπεράσματα.  Ειδικότερα, δεν λαμβάνει υπόψη του όλα τα δεδομένα και αντιμετωπίζει με επιπολαιότητα  τις πληροφορίες που του δίνονται. Αξιοσημείωτη είναι η επιμονή του να παραμείνει και να ζητήσει βοήθεια από το βασιλιά , παρά τις προειδοποιήσεις της Γερόντισσας (559-560),  πιστεύοντας  ότι θα το σώσει το όνομά του (561-563). Επιπλέον, στα τελευταία του λόγια  με την απόφαση του να τρέξει να κρυφτεί (568-569) παρουσιάζεται δειλός,  γεγονός που του αφαιρεί  τα χαρακτηριστικά του ατρόμητου ήρωα  και του προσδίδει  μια τραγική διάσταση. Στους  στ. 571-575 ο ήρωας φαίνεται να είναι  απογοητευμένος καθώς είναι  βασιλιάς αλλά κανένας δεν αναγνωρίζει το αξίωμα του.  Τέλος, η σκηνή κλείνει με τη σοφή σκέψη του ότι η ανάγκη είναι αυτή που ωθεί τα πράγματα προς μια συγκεκριμένη πορεία.

5η ομάδα (1): Το Α΄ επεισόδιο αρχίζει με την είσοδο του Μενέλαου στη σκηνή. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα δεύτερο Πρόλογο. α) Υπάρχουν ομοιότητες με την προλογική ρήση της Ελένης; Υπάρχουν διαφορές; β) Σε ποιον απευθύνονται οι δύο πρωταγωνιστές σε κάθε περίπτωση;

Επεισόδιο Α’ – Πρόλογος

Κάθε επεισόδιο αρχαίας τραγωδίας ξεκινά με την εμφάνιση ενός προσώπου επί σκηνής, το οποίο κομίζει πάντα νέα στοιχεία για την υπόθεση του έργου. Στην Ελένη όμως τα πράγματα δεν ακολουθούν τους παραδοσιακούς θεατρικούς κανόνες. Το Α επεισόδιο λοιπόν, εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με τον πρόλογο της Ελένης. Για το  λόγο αυτό μάλιστα, ορισμένοι μελετητές  υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιείται η τεχνική του διπλού προλόγου.

Ομοιότητες: Πρώτα απ’ όλα η πρώτη σκηνή του Προλόγου (στ.1-81) αλλά και του Α’ Επεισοδίου είναι μονόλογοι. Σε αυτούς τους μονολόγους και ο Μενέλαος και η Ελένη εκφράζουν τις δυσκολίες και τα βάσανά τους. Ακόμη, κάνουν αναφορές σε διάφορα μυθικά πρόσωπα, όπως οι Νηρηίδες, η Αφροδίτη, η Αθηνά και η Ήρα όσον αφορά την Ελένη ενώ ο Πέλοπας και ο Οινόμαος όσον αφορά τον Μενέλαο. Επίσης, είναι ξενιτεμένοι με κοινό τόπο καταγωγής την ξακουστή Σπάρτη. Στη συνέχεια, αναφέρονται με αποφθέγματα στη δυστυχία. Η Ελένη λέει πως η ομορφιά της είναι αυτή που της έφερε τη δυστυχία και ο Μενέλαος ότι «ο ευτυχισμένος, όταν κακοπάθει, νιώθει πικρότερη τη δυστυχία, παρ’ όσο αυτός που από παλιά την ξέρει». Και στα δύο αποσπάσματα (στ.1-191 και στ. 437-541) υπάρχουν κάποια σημεία με τραγικά ειρωνεία, γι’ αυτό και τα πρόσωπα είναι τραγικά. Για παράδειγμα, ενώ οι θεατές και η Ελένη γνωρίζουν την αλήθεια, ο Τεύκρος δεν την γνωρίζει. Αντίστοιχα, η γερόντισσα γνωρίζει πού βρίσκεται η πραγματική Ελένη σε αντίθεση με τον Μενέλαο. Σε αυτά τα σημεία υπάρχει αντίθεση μεταξύ των εννοιών «είναι»,  «φαίνεσθαι» και «γνώση», «άγνοια». Επιπλέον, στη δεύτερη σκηνή συμμετέχει και κάποια άλλο πρόσωπο και η συνομιλία γίνεται με στιχομυθία (στ.105-165 και στ.503-533). Τέλος, όσον αφορά τη σκηνική παρουσία στέκονται και οι δύο μπροστά από το παλάτι, καθώς ο Τεύκρος και ο Μενέλαος αναφέρονται στους «ωραίους θριγκούς» του.

Διαφορές: Οι δύο μονόλογοι παρουσιάζουν αρκετές διαφορές ως προς το περιεχόμενο καθώς ο ρόλος τους είναι διαφορετικός. Αρχικά η Ελένη (στ. 1) είναι ένα πρόσωπο που γνωρίζει το χώρο δράσης και ξέρει που βρίσκεται, αντίθετα ο Μενέλαος είναι ναυαγός και δεν γνωρίζει που βρίσκεται (στ.471). Ο Μενέλαος αποκαλύπτει την ταυτότητά του έμμεσα μέσα από μια ευχή, (στ.437-444), ενώ η Ελένη ενημερώνει τους θεατές για την καταγωγή της, αφού έχει παρουσιάσει τον τόπο που βρίσκεται (στ.25). Επίσης, ο Μενέλαος  όταν  αναφέρεται στον Πέλοπα αφήνει να φανεί έμμεσα ότι η αρχή των δεινών βρίσκεται στη ίδια την γενιά του (στ.437-344), σε αντίθεση με την Ελένη που κατηγορεί την ίδια την ύπαρξή της. Επιπλέον, η ηρωίδα διακατέχεται από ευπιστία (στ.163) απέναντι στα λόγια δευτερευόντων προσώπων (Τεύκρος), ενώ ο Μενέλαος είναι δύσπιστος ως προς τα λόγια της γερόντισσας (στ.556-560). Η απόγνωση της ηρωίδας φαίνεται να είναι μεγαλύτερη από αυτή του Μενέλαου καθώς  μας πληροφορεί ότι το μόνο που την κρατάει στην ζωή είναι η διαβεβαίωση του Ερμή ότι θα γυρίσει στην πατρίδα της. Η αξιοθρήνητη κατάστασή της φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει καταφύγει ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα. Αντίθετα,  ο Μενέλαος διατυπώνει έμμεσα την ευχή να μην είχε γεννηθεί και φαίνεται να μην βρίσκεται στον ίδιο βαθμό απόγνωσης με την ηρωίδα.

Τέλος, παρ’ ότι και οι δύο ήρωες αποδίδουν τις συμφορές τους στους θεούς Ο Μενέλαος διαμαρτύρεται για το γεγονός ότι οι θεοί δεν του επιτρέπουν να γυρίσει στην πατρίδα του ενώ η Ελένη καταγγέλλει τις θεϊκές  παρεμβάσεις  ως υπαίτιες για τον εγκλωβισμό της και την οδυνηρή θέση στην οποία  βρίσκεται.

β) Στην πρώτη περίπτωση η Ελένη αυτοπαρουσιάζεται και απευθύνεται στο κοινό και στον εαυτό της λέγοντας το που βρίσκεται και ,με λύπη, εκφράζοντας τα βάσανά της. Στη συνέχεια, απευθύνεται στον Τεύκρο, ο οποίος είναι ένα δευτερεύον πρόσωπο που εισέρχεται στη σκηνή μετά τον μονόλογό της.

Ο Μενέλαος, επίσης, μονολογεί απευθυνόμενος στο κοινό (θεωρητικά) και έπειτα στον Πέλοπα παρακαλώντας να μην υπήρχε η γενιά του και τέλος στη Γερόντισσα, παρακαλώντας την να εισέλθει στο παλάτι για να βρει φαγητό για τους συντρόφους του.