Η ευκολία με την οποία ένα παιδί προσαρμόζεται στο περιβάλλον του, επηρεάζεται από την ιδιοσυγκρασία του (temperament) –την προσαρμοστικότητα και το συναισθηματικό του στυλ. Στο μεγαλύτερο μέρος της, η ιδιοσυγκρασία του κάθε παιδιού είναι μια εγγενής ιδιότητα, δηλαδή γεννιέται με αυτήν. Σε κάποιο βαθμό, μπορεί να υποστεί αλλαγές (ειδικά στα πρώτα χρόνια της ζωής) από τις εμπειρίες και τις αλληλεπιδράσεις του παιδιού με άλλα πρόσωπα του περιβάλλοντος, καθώς και από την υγεία του.

Κάποια παιδιά θεωρούνται «εύκολα»: είναι προβλέψιμα, ήρεμα και προσεγγίζουν τις καινούριες εμπειρίες με θετικό τρόπο. Άλλα παιδιά είναι πιο δύσκολα και δεν έχουν τη δυνατότητα να διαχειριστούν με ευκολία τα συναισθήματά τους και τον τρόπο που τα εκφράζουν. Όταν η προσωπικότητα ενός παιδιού δεν ταιριάζει με εκείνη των άλλων μελών στην οικογένεια, αυτό μπορεί να δυσκολέψει τη ζωή όλων. Βέβαια, κανένα παιδί δεν είναι ίδιο συνεχώς, όμως το καθένα έχει το δικό του συνηθισμένο «τύπο».

Μέχρι να φτάσει σε σχολική ηλικία, η ιδιοσυγκρασία του παιδιού είναι πια καλά σχηματισμένη και αρκετά προφανής στους ανθρώπους που το γνωρίζουν και δεν είναι πιθανό ότι θα αλλάξει πολύ στο μέλλον. Αυτά τα ενδογενή χαρακτηριστικά του παιδιού δεν έχουν καμία σχέση με τις ικανότητές ανατροφής που έχουν οι γονείς του. Ωστόσο, η συμπεριφορική προσαρμογή ενός παιδιού σχολικής ηλικίας εξαρτάται πολύ από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ιδιοσυγκρασία του και σε εκείνη των γονιών του, καθώς από τον τρόπο που οι άλλοι ανταποκρίνονται σε αυτό. Έτσι καθορίζεται τελικά πώς θα «ταιριάξει» με το περιβάλλον αλλά και με τους ανθρώπους γύρω του.

Ένα παιδί «ζωντανό», κινητικό, που από βρέφος αντιδρά έντονα και επιζητά την προσοχή των γύρω, θα χαρακτηριστεί σαν «δύσκολο» από ένα γονιό χαμηλών τόνων, με αργές αντιδράσεις, ο οποίος πιθανόν να δυσκολευτεί να ανταποκριθεί κατάλληλα στην ιδιοσυγκρασία αυτού του παιδιού. Αντίστοιχα, ένα νήπιο κλειστό, διστακτικό,  με ήπιες αντιδράσεις και αργούς ρυθμούς, θα δυσκολευτεί εάν μεγαλώνει σε περιβάλλον με  ενεργητικές ή νευρικές προσωπικότητες με έντονη ιδιοσυγκρασία.  Το φτωχό «ταίριασμα» ανάμεσα στην ιδιοσυγκρασία του παιδιού και σε εκείνη των γονιών του, μπορεί να οδηγήσει από πολύ νωρίς σε προβλήματα, παρεξηγήσεις και συγκρούσεις τα οποία μπορεί να διαρκέσουν για μία ζωή και να επηρεάσουν αρνητικά την ανάπτυξη του παιδιού.

Τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας.

Η ενημέρωση για κάποια από τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας, βοηθά το γονιό να κατανοήσει καλύτερα το παιδί του, να εκτιμήσει το πόσο μοναδικό είναι, αλλά και να τα βγάλει πέρα με προβλήματα που προκαλούνται από το φτωχό «ταίριασμα».

Υπάρχουν τουλάχιστον εννέα σημαντικά χαρακτηριστικά που συνιστούν την ιδιοσυγκρασία:

• Το επίπεδο δραστηριότητας: είναι το επίπεδο της σωματικής δραστηριότητας, της κινητικότητας, της ανησυχίας ή της νευρικότητας που εκδηλώνει ένα παιδί στις καθημερινές του δραστηριότητες (το οποίο μπορεί επίσης να επηρεάζει τον ύπνο).
• Η ρυθμικότητα ή η κανονικότητα: δείχνει αν το μωρό έχει ή δεν έχει ένα σταθερό σχήμα βασικών λειτουργιών όπως η όρεξη, ο ύπνος ή οι συνήθειες των σφιγκτήρων.
• Η προσέγγιση ή η απόσυρση: είναι ο τρόπος που το παιδί αντιδρά για πρώτη φορά στα καινούρια ερεθίσματα (γρήγορα, τολμηρά, αργά, διστακτικά;), είτε αυτά είναι καταστάσεις, μέρη, τροφές, αλλαγές στις ρουτίνες ή άλλες μεταβολές.
• Η προσαρμοστικότητα: είναι το πόσο εύκολα ή δύσκολα το παιδί προσαρμόζεται στην αλλαγή ή σε μια νέα κατάσταση και πόσο καλά μπορεί να τροποποιήσει τις αντιδράσεις του.
• Η ένταση: είναι το ποσό της ενέργειας με την οποία συνήθως ανταποκρίνεται ένα παιδί σε μια κατάσταση, είτε είναι θετική, είτε αρνητική.
• Η διάθεση: είναι η συναισθηματική απάντηση την οποία συνήθως εκδηλώνει το παιδί, θετική ή αρνητική ή το πόσο ευχάριστα, φιλικά ή εχθρικά είναι τα λόγια και οι συμπεριφορές του παιδιού.
• Το εύρος της προσοχής: είναι η ικανότητα του παιδιού να συγκεντρώνεται ή να πραμένει σε μια ασχολία, με ή χωρίς περισπασμούς.
• Η διάσπαση της προσοχής: είναι πόσο εύκολα το παιδί αποσπάται από ερεθίσματα του περιβάλλοντος (ακουστικά ή οπτικά) από από μια ασχολία
• Ο αισθητηριακός ουδός: είναι το ποσό του ερεθίσματος που χρειάζεται να πάρει ένα παιδί, ώστε να ανταποκριθεί. Μερικά παιδιά ανταποκρίνονται και στο παραμικρό ερέθισμα, ενώ άλλα χρειάζονται έντονα ερεθίσματα για να ανταποκριθούν

Πώς επηρεάζει τα παιδιά και τους γονείς η ιδιοσυγκρασία;

Κάθε παιδί έχει τον δικό του συνδυασμό από τα εννέα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας. Τα περισσότερα,  αλλά όχι όλα τα παιδιά, τείνουν να ανήκουν σε μια από τις ακόλουθες κατηγορίες: εύκολα, ντροπαλά (αυτά που «ζεσταίνονται» αργά –στα αγγλικά ο όρος είναι: slow to warm up) και δύσκολα παιδιά. Αυτές οι κατηγορίες αποτελούν μια χρήσιμη αλλά αδρή σύνοψη της ιδιοσυγκρασίας και καμιά τους δεν προσφέρει μια πλήρη εικόνα του παιδιού. Πολλοί γονείς βρίσκουν ότι είναι πιο χρήσιμο να σκέφτονται για το παιδί τους με τους όρους των εννέα χαρακτηριστικών της ιδιοσυγκρασίας.

• Το εύκολο παιδί ανταποκρίνεται με ευκολία στον κόσμο γύρω του. Η διάθεσή του είναι θετική, με έντασή ήπια ή μέτρια έντονη. Προσαρμόζεται εύκολα σε καινούρια σχολεία και πρόσωπα. Όταν συναντά μια δύσκολη ή εκνευριστική κατάσταση, αντιμετωπίζει σχετικά λίγο άγχος. Οι γονείς του συνήθως λένε ότι χαίρεσαι να το έχεις κοντά σου. Περίπου το 40% των παιδιών ανήκουν σε αυτή την κατηγορία.

• Το δεύτερο  ιδιοσυγκρασικό προφίλ αφορά το ντροπαλό παιδί που έχει την τάση να εκδηλώνει ήπιας έντασης διάθεση, όχι πάντα αρνητική. Προσαρμόζεται αργά σε άγνωστα περιβάλλοντα και ανθρώπους, είναι διστακτικό και ντροπαλό όταν κάνει νέους φίλους και έχει την τάση να αποσύρεται όταν συναντά νέα πρόσωπα και καταστάσεις. Όταν έρθει σε επαφή με κάτι καινούριο, το ντροπαλό παιδί είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσει πρόβλημα με το άγχος, τον αποχωρισμό και να εκδηλώσει σωματικά συμπτώματα. Με το πέρασμα του χρόνου, μπορεί να γίνει πιο δεκτικό σε νέα πρόσωπα και καταστάσεις, όταν έχει εξοικειωθεί μαζί τους.

• Τέλος, το δύσκολο παιδί έχει την τάση να αντιδρά με τρόπο αρνητικό και έντονο. Όταν είναι μωρό οι γονείς το περιγράφουν γκρινιάρικο, και σα μικρό παιδί είναι ευάλωτο σε ξεσπάσματα θυμού και ευχαριστιέται δύσκολα. Περιστασιακά μπορεί να είναι εκρηκτικό, ξεροκέφαλο και να προσαρμόζεται δύσκολα σε νέες καταστάσεις. Κάποια παιδιά με τη συγκεκριμένη ιδιοσυγκρασία μπορεί να δυσκολευτούν να προσαρμοστούν στο σχολείο και οι δάσκαλοί τους μπορεί να παραπονιούνται για προβλήματα μέσα κι έξω από την τάξη. Όταν τα παιδιά έχουν δύσκολη ιδιοσυγκρασία, έχουν συνήθως περισσότερα συμπεριφορικά προβλήματα, πράγμα που προκαλεί περισσότερη πίεση στη μητέρα ή την οικογένεια.

Είναι πολύ σημαντικό να διαχωρίζεται η δύσκολη ιδιοσυγκρασία από άλλα προβλήματα. Για πράδειγμα, χρόνιες ή υποτροπιάζουσες αρρώστιες, καταστάσεις όπου το παιδί βιώνει συναισθηματικό ή σωματικό στρες, μπορούν να προκαλέσουν συμπεριφορικές δυσκολίες οι οποίες δεν έχουν καμιά σχέση με την ιδιοσυγκρασία.

Σπυριδούλα Κώτση-Παιδοψυχίατρος

Θεσσαλονίκη, 17/12/12, για την ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ

(Παρακαλώ κάθε κοινοποίηση ολόκληρου του κειμένου ή μέρους αυτού να αναφέρει το όνομα του συγγραφέα και την πηγή από όπου προήλθε.)