Όταν το παιδί αντιδρά με εκρήξεις θυμού

Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου

Σχολική Σύμβουλος 23^ης Περιφέρειας Π.Α.

Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών

M.A. inEducationΠανεπιστημίου Lancaster

Οι εκρήξεις θυμού είναι συναισθηματικά φορτισμένες αντιδράσεις συνήθεις στα μικρά παιδιά. Μπορεί να προέρχονται από ποικίλες αιτίες, όπως για παράδειγμα, όταν τα παιδιά αισθάνονται απογοήτευση ή είναι ταραγμένα από κάτι, δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν μια ανάγκη τους ή να λύσουν ένα πρόβλημα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα παιδιά αισθάνονται λυπημένα και θυμωμένα, με αποτέλεσμα να χάνουν τον έλεγχο.

Τα μικρά παιδιά έχουν έντονο εγωκεντρισμό. Θέλουν αυτό που θέλουν, όταν το θέλουν και δεν τους αφορά το «γιατί» δεν μπορούν να έχουν αυτό που θέλουν. Από την άλλη, δεν μπορούν να κατανοήσουν την άποψη ενός ενηλίκου. Η ενσυναίσθηση, οι δεξιότητες ανώτερων συλλογισμών και οι μηχανισμοί αντιμετώπισης και διαχείρισης δύσκολων συναισθηματικών καταστάσεων, προοδεύουν σιγά σιγά αλλά βρίσκονται ακόμη εκτός των δυνατοτήτων τους.

Οι εκρήξεις θυμού των παιδιών μπορεί να αποβούν εξίσου βασανιστικές και για τους ενήλικες. Όσοι είμαστε γονείς, έχουμε βιώσει τη δυσφορία μιας δημόσιας έκρηξης θυμού του παιδιού μας. Παρότι το συναισθηματικό ξέσπασμα ενός παιδιού δεν αντανακλά τη φροντίδα και τη διαπαιδαγώγηση που του παρέχει η οικογένειά του, υπάρχει η τάση να ασκείται κριτική στους γονείς για ελλιπή έλεγχο και ανατροφή. Κι όμως, οι εκρήξεις θυμού των μικρών παιδιών, στην πραγματικότητα, θεωρούνται τυπικές συμπεριφορές για αυτή την ηλικία. Ωστόσο, όταν αυτές οι συμπεριφορές, αναστατώνουν την καθημερινότητα της οικογενειακής ζωής, υπάρχει ένα ερώτημα, το οποίο αναζητά μια απάντηση: Υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις εκρήξεις θυμού του παιδιού μας;

Αγαπητοί γονείς,

Το να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματα των παιδιών με απλό και παραγωγικό τρόπο, είναι μια δεξιότητα που, ως ενήλικες, μπορούμε να αναπτύξουμε. Κάτι τέτοιο, όμως, χρειάζεται χρόνο και υπομονή, όπως υπομονή χρειάζεται το να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναπτύξουν τη δεξιότητά τους να διαχειρίζονται τις συναισθηματικές τους καταιγίδες.

Όταν ξεκινάει μια έκρηξη θυμού, είναι πολύ δύσκολο να την σταματήσει κάποιος. Το μικρό παιδί δεν μπορεί να επεξεργαστεί πληροφορίες, όταν τα συναισθήματά του έχουν κυριεύσει το σώμα του. Αυτό συμβαίνει γιατί σε μια έκρηξη θυμού δεν διαταράσσονται απλώς τα συναισθήματα αλλά και η φυσιολογία του μικρού παιδιού. Όπως ακριβώς συμβαίνει και στους ενήλικες, όταν αισθάνονται στρες, οι κτύποι της καρδιάς του παιδιού αυξάνονται και αρχίζει να απελευθερώνεται η αδρεναλίνη.  Αντίθετα με τους περισσότερους ενήλικες, οι οποίοι έχουν αναπτύξει μηχανισμούς αντιμετώπισης των αλλαγών που συμβαίνουν ταυτόχρονα στη συναισθηματική τους κατάσταση και στη φυσιολογία τους, τα μικρά παιδιά δεν έχουν αναπτύξει ακόμα αυτή τη δεξιότητα. Ας δούμε, όμως, αν και πως μπορούμε να τα βοηθήσουμε σε αυτή την κατεύθυνση.

Αν το παιδί σας έχει συχνά εκρήξεις θυμού, προσπαθήστε να εντοπίσετε εκείνα τα σημάδια που δείχνουν ότι ένα επεισόδιο είναι καθοδόν. Υπάρχει ένα μικρό χρονικό περιθώριο, από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να αισθάνεται τη συναισθηματική φόρτιση μέχρι τη στιγμή της σωματοποίησης του προβλήματος. Κατά την άποψή μου, αυτό το μικρό χρονικό περιθώριο είναι ο κρίσιμος χρόνος για να διευκολύνετε το παιδί σας να αναπτύξει  δεξιότητες αντιμετώπισης. Μόλις αντιληφθείτε, λοιπόν, ότι το παιδί αρχίζει να φορτίζεται συναισθηματικά  ενθαρρύνετέ το να πάρει βαθιές ανάσες. Η βαθιά αναπνοή και η αύξηση της εισροής οξυγόνου στον οργανισμό, θα κατεβάσουν τους ρυθμούς της καρδιάς και θα στείλουν σήματα στον εγκέφαλο ότι δεν χρειάζονται περισσότερες αντιδράσεις της φυσιολογίας του οργανισμού. Όταν βοηθάτε το παιδί σας να αναπνέει βαθιά, ζητείστε του να έχει βλεμματική επαφή μαζί σας (να σας κοιτάει στα μάτια). Μιλήστε του ήρεμα και περιγράψτε τα συναισθήματά του. Δώστε του τις λέξεις για να εκφράσει πώς αισθάνεται. Πείτε του: «Ξέρω πως είσαι λυπημένος/θυμωμένος/απογοητευμένος», για να του προσφέρετε το συναισθηματικό λεξιλόγιο που, ενδεχομένως, του λείπει.

Υπάρχει κάτι το οποίο πρέπει να προσέξετε πολύ. Είναι ανάγκη να μην ενδώσετε στην έκρηξη του παιδιού, χάνοντας κι εσείς τον αυτοέλεγχό σας και αντιδρώντας τιμωρητικά ή με φωνές, γιατί κάτι τέτοιο θα επιδεινώσει τα συναισθήματά του. Μία έκρηξη θυμού τελειώνει γρηγορότερα, όταν οι ενήλικοι παραμένουν ήρεμοι.

Αν χάσετε την ευκαιρία να αποφύγετε την εξέλιξη και τελικά την κορύφωση του θυμού, τότε το παιδί θα πρέπει να βιώσει όλη αυτή τη διαδρομή μέχρι το τέλος. Καθώς θα σωματοποιεί το θυμό του (στριγκλιές, κλωτσιές, κτλ.) , δεν θα μπορεί να επεξεργαστεί αυτά που του λέτε. Το να μιλάτε σε ένα παιδί που στριγκλίζει ή να το απομονώνετε για λίγο, δεν θα λύσει το πρόβλημα, γιατί κάτι τέτοιο δεν θα σταματήσει τις αντιδράσεις του σώματος. Από το να στείλετε το παιδί μόνο του σε ένα δωμάτιο, είναι ασφαλέστερο να μείνετε μαζί του. Όταν το παιδί βρίσκεται μέσα στην πλήρη εξέλιξη μιας έκρηξης θυμού, δεν μπορεί να αντιληφθεί τι μπορεί να είναι επικίνδυνο και τι όχι, από αυτά που κάνει. Η παρουσία σας, λοιπόν, θα εμποδίσει πιθανούς τραυματισμούς. Επίσης, επειδή είναι τρομακτική εμπειρία για το ίδιο το παιδί το να είναι εκτός ελέγχου, το να γνωρίζει ότι βρίσκεστε κοντά του είναι θεραπευτικό.  Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι ο χρόνος της απομόνωσης βοηθάει μεν, αλλά εξ αιτίας του ότι το απομονωμένο παιδί είναι τόσο έντρομο με αυτό που του συμβαίνει και δεν μπορεί να το ελέγξει, ώστε η φυσιολογία του σώματός του στρέφεται προς την άλλη κατεύθυνση. Αυτή η ακραία αντίδραση στον τρόμο που βιώνει το παιδί, δεν διδάσκει το παιδί σας πώς να διαχειρίζεται την κατάσταση. Για αυτό το λόγο, μείνετε μαζί του, επαναλάβετε το όνομά του με ήρεμο τόνο και διαβεβαιώστε το ότι όλα θα πάνε καλά (πράγμα που δεν το γνωρίζει, εκείνη τη στιγμή, το παιδί σας).

Όπως τα συναισθήματα και η φυσιολογία ακολουθούν μια ανοδική πορεία μέχρι την κορύφωση, έτσι ακριβώς φθάνουν και στο τέλος. Θεωρητικά, η κορύφωση μιας έκρηξης θυμού σηματοδοτείται, όταν ο θυμός υπερβαίνει τη λύπη. Στην πορεία, η λύπη υπερισχύει του θυμού και παρατηρούμε μια ύφεση των εκρηκτικών συμπτωμάτων, η οποία συνοδεύεται από λυγμούς. Με το κλάμα και με τις βαθιές ανάσες που συνοδεύουν τους λυγμούς, η ταχυπαλμία και οι αντιδράσεις του σώματος επιστρέφουν σε φυσιολογικούς ρυθμούς.

Όταν το παιδί ηρεμήσει, τότε και μόνο τότε, θα είναι σε θέση να επεξεργαστεί αυτά που θα θέλατε να του διδάξετε. Μιλήστε με το παιδί σας και δείξτε του με ποιο τρόπο θα λύσει το πρόβλημά του, την επόμενη φορά. Μάθετέ του να εκφράζει με λέξεις το τι νιώθει και πως μέσα από τη συζήτηση μπορούμε να λύνουμε τα προβλήματά μας όλοι μαζί.

Αγαπητοί γονείς,

Να θυμάστε ότι ο σωστός γονιός διδάσκει δεν τιμωρεί και, πάνω απ’ όλα, αποτελεί πρότυπο για το παιδί του. Για να διδάξετε, λοιπόν, αυτοέλεγχο στο παιδί σας, δεν πρέπει ποτέ μα ποτέ να χάνετε τον δικό σας.

Στο νηπιαγωγείο μας λάβαμε ένα κουτί με ένα γράμμα κολλημένο επάνω που έγραφε…

Ανοίγοντας το κουτί είδαμε τρία μικρά κυκλαδικά ειδώλια .

Αποφασίσαμε πως θέλουμε να μάθουμε περισσότερα για αυτά τα τόσο εντυπωσιακά αγαλματάκια  που τα ονομάζουν ειδώλια.

Χρειαζόμαστε όμως και την βοήθεια των γονιών για να συγκεντρώσουμε πληροφορίες και άλλο υλικό.Γι΄αυτό γράψαμε μια ανακοίνωση προς τους γονείς.

Τα παιδιά μαθαίνουν για τον μήνα Ιανουάριο, εμπνέονται από έργα τέχνης και δημιουργούν τις δικές τους ζωγραφιές.

Κλαδιά από την αυλή, ατλακόλ και χοντρό αλάτι για να φαίνονται χιονισμένα,χιονονιφάδες με ζυμαρικά και με πηλό και τα παιδιά έφτιαξαν μια  ωραία χειμωνιάτικη αφίσα.

Xιονονιφάδες με καπάκια και ζυμαρικά,χιονονιφάδες με πηλό, λίγο βαμβάκι και το δέντρο του χειμώνα είναι έτοιμο.

Τα παιδιά αναφέρουν  τι γνωριζουν για τον χειμώνα και η νηπιαγωγός καταγράφει τις ιδέες τους στο χαρτί.

Η κυρία Παναγιώτα ήρθε στο νηπιαγωγείο  μας για να μας βοηθήσει να φτιάξουμε βασιλόπιτα και να μας μιλήσει για τα έθιμα  του  Νομού Αιτωλοακαρνανίας από όπου κατάγεται.

Χτυπάμε το βούτυρο με τη ζάχαρη.

Ρίχνουμε ένα ένα τα αυγά.

Ρίχνουμε το αλεύρι .

Μετά το μπέϊκιν πάουντερ.

Μια βανίλια.

Χυμό πορτοκάλι.

Ξύσμα από ένα πορτοκάλι.

Ρίχνουμε το μείγμα στο ταψάκι και το βάζουμε στο φούρνο.

Η βασιλόπιτα ψήθηκε.

Τοποθετούμε με οδοντογλυφίδες τους αριθμούς από χαρτί.

Πασπαλίζουμε με ζάχαρη άχνη.

Η βασιλόπιτα είναι έτοιμη για να τη κόψουμε .Ποιος θα είναι ο τυχερός που θα κερδίσει το φλουρί;

Για να μη ξεχάσουμε τα υλικά που χρησιμοποιήσαμε τα γράψαμε σε ένα χαρτί .

Ένας σίγουρος τρόπος για να μεγαλώσετε παιδιά χωρίς πρωτοβουλία […και ενήλικους χωρίς προσωπικότητα]

Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου

Σχολική Σύμβουλος 23^ης Περιφέρειας Π.Α.

Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών

M.A. inEducationΠανεπιστημίου Lancaster

Βρέθηκα αυτές τις μέρες γύρω από ένα γιορτινό τραπέζι. Απέναντί μου καθόταν μια νεαρή μαμά με τη μικρή κόρη της, 5,5 ετών, που για ευνόητους λόγους θα την λέμε Λένα.

 Όταν η οικοδέσποινα σέρβιρε το φαγητό, παρατήρησα τη μικρή Λένα πώς έπιασε το μαχαίρι και το πιρούνι (μιμούμενοι τους ενήλικους γύρω της) και επιχείρησε να κόψει το φαγητό που υπήρχε στο πιάτο της. Θα τα είχε καταφέρει μια χαρά, αν την προσπάθειά της δεν διέκοπτε η φωνή της μαμάς της που ακούστηκε να λέει: «Περίμενε λίγο να σου κόψω το παστίτσιο». Η μικρή Λένα σταμάτησε αμέσως τη διαδικασία που είχε ξεκινήσει και περίμενε, άπραγη και αμήχανη, τη μαμά να της κόψει το φαγητό για να φάει…

Η σκηνή αυτή μου θύμισε κι άλλες φράσεις, που έχουν τις ίδιες ακριβώς επιπτώσεις στην αυτοεκτίμηση των παιδιών:

«Πώς τα πέρασες σήμερα; Σου φέρθηκαν καλά τα άλλα παιδιά;»

«Θα πω εγώ στη γιαγιά ότι δεν σου αρέσει το κοτόπουλο»

«Ήταν άτακτη γιατί έφαγε πολλά γλυκά»

«Είναι θυμωμένη γιατί δεν την έπαιξαν τα παιδιά στην Παιδική χαρά»

«Δεν έχει όρεξη γιατί έπεσε, προηγουμένως, από το ποδήλατο»

«Είναι εκνευρισμένη γιατί δεν την άφησα να βάλει τα ρούχα που ήθελε» κ.ά.

Αγαπητοί γονείς,

Σας θυμίζουν τίποτα αυτές οι φράσεις;

 Η ανατροφή των μικρών παιδιών είναι γεμάτη από ευκαιρίες να κάνουμε λάθος επιλογές, που στην αρχή φαίνονται ακίνδυνες (παρά την ενοχλητική αίσθηση ότι, ενδεχομένως, κάτι κάνουμε  εσφαλμένα). Δυστυχώς, το μόνο σωστό, σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, είναι αυτή η αίσθηση του απροσδιόριστου λάθους που αισθανόμαστε ότι διαπράττουμε, κάνοντας ή λέγοντας λάθος πράγματα στα παιδιά μας.

Πολλές φορές, όταν βλέπουμε τα παιδιά μας εκτός σπιτιού, σε άλλα περιβάλλοντα, συνειδητοποιούμε πόσα πράγματα είναι ικανά να καταφέρουν μόνα τους και πόσο φταίμε που τα «κακομαθαίνουμε». Ωστόσο, κάποιοι από εμάς θα συνεχίσουμε να το κάνουμε. Και θα συνεχίσουμε… και θα συνεχίσουμε, μέχρι την ενηλικίωση των παιδιών μας.

Αναρωτιέμαι, αν έχετε ακούσει διάφορες ιστορίες με γονείς που παρουσιάζονται στη συνέντευξη του παιδιού τους για δουλειά. Ή για εκείνους τους γονείς που καλούν στο τηλέφωνο τον καθηγητή του Πανεπιστημίου για να ρωτήσουν πώς προέκυψε αυτός ο χαμηλός βαθμός. Ή για εκείνους  τους γονείς που τηλεφωνούν στον εργοδότη του παιδιού τους για να ζητήσουν αύξηση μισθού ή εργασιακά προνόμια.

Πώς μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Πώς φτάνει ένας γονέας σε αυτό το σημείο; Αν σας ρωτούσα τώρα έναν προς έναν, όλοι θα αρνιόσασταν το ενδεχόμενο να τηλεφωνήσετε στον καθηγητή του Πανεπιστημίου, 15 χρόνια μετά, για να ζητήσετε να σας εξηγήσει με ποια κριτήρια έβαλε έναν χαμηλό βαθμό. Κι όμως, κάποιοι από εσάς θα το κάνουν. Γιατί, από τη στιγμή που αρχίζετε να κάνετε εσείς πράγματα για το παιδί σας, τα οποία μπορεί να κάνει το ίδιο  για τον εαυτό του,  ξεκινάτε ένα φαύλο κύκλο, ο οποίος λειτουργεί ως εξής:

Όσο λιγότερα κάνει μόνο του το παιδί σας, τόσο λιγότερα νομίζετε ότι μπορεί να κάνει. Όσο λιγότερα νομίζετε ότι μπορεί να κάνει, τόσο λιγότερα νομίζει το παιδί ότι μπορεί να καταφέρει. Όσο λιγότερα νομίζει το παιδί ότι μπορεί να καταφέρει, τόσο πιο πειστικό γίνεται  σε εσάς, ότι δεν μπορεί να τα καταφέρει… κ.ο.κ.

Και να φανταστείτε ότι όλα ξεκινάνε με τις δικές σας «απλές», «ανώδυνες» επιλογές. Για παράδειγμα, κουβαλάτε την τσάντα και το μπουφάν του, προς και από το σχολείο, τρέχετε ξανά στο σχολείο για να αφήσετε το σάντουιτς που ξέχασε το παιδί στο αυτοκίνητο, το κρατάτε στο σπίτι γιατί άργησε να κοιμηθεί το προηγούμενο βράδυ, ακυρώνετε το μάθημα μουσικής γιατί δεν έχει διάθεση επειδή τσακώθηκε με ένα συμμαθητή του, λέτε στα γρήγορα στη δασκάλα πως πρέπει να προσέχει τη συμπεριφορά των άλλων παιδιών απέναντι στο υπερευαίσθητο δικό σας παιδί (λες και η ίδια δεν γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει στην τάξη της) κ.τ.λ.

Αγαπητοί γονείς,

Αυτές οι συμπεριφορές πρέπει να σταματήσουν γιατί δεν επιτρέπουν στο παιδί να ωριμάσει σωστά και να οικοδομήσει σιγά σιγά την αυτοεκτίμηση που πρέπει να έχει για τον εαυτό του. Ίσως σκέπτεστε: «Μα είναι ακόμη ένα μικρό παιδί. Θα σταματήσω αργότερα, που θα έχει μεγαλώσει λίγο ακόμα και θα είναι ευκολότερο και για το παιδί». Οφείλω να σας ενημερώσω ότι αργότερα, δεν θα είναι ευκολότερο αλλά δυσκολότερο. Θα σας εξηγήσω γιατί.

Καθώς συνεχίζετε να μεσολαβείτε, οι ευκαιρίες που έχει το παιδί σας να αναπτύξει τις δεξιότητές του για να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις και τα προσωπικά του προβλήματα, χάνονται. Με την απώλεια των ευκαιριών, υπάρχει ταυτόχρονη απώλεια της ανάπτυξης των συγκεκριμένων δεξιοτήτων. Το παιδί καταδικάζεται να μην μάθει ούτε πώς να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις που θα παρουσιαστούν στη ζωή του ούτε να επιλύει τα απλά, καθημερινά προβλήματα που προκύπτουν τόσο συχνά. Το παιδί θα μεγαλώνει και, μαζί με αυτό, θα μεγαλώνουν και τα προβλήματα που θα έχει να αντιμετωπίσει, μόνο που το παιδί σας θα βρίσκεται πάντα ένα βήμα πίσω από αυτά. Αντίθετα με το παιδί σας, εσείς θα αισθάνεστε την υποχρέωση να βρίσκεστε πάντα ένα βήμα μπροστά από τα προβλήματά του. Ως πότε όμως;

Το ερώτημα σας, υποθέτω πως είναι, «Τι πρέπει να κάνω;» και η απάντηση είναι, «Απλώς, πείτε όχι». Πείτε «όχι» στις εναλλακτικές προτάσεις για το τι θα φάει για δείπνο, στο να μην παρακολουθήσει την προπόνηση γιατί βρέχει, στο να ενημερώσετε τη δασκάλα ότι η Μαρία της είπε κάτι που την πλήγωσε χθες την ώρα που έπαιζαν στο κουκλόσπιτο, στην παραβίαση των χρονικών ορίων για να πέσει για ύπνο, στο κουβάλημα του ποδηλάτου από το πάρκο στο σπίτι, στο σιγύρισμα του δωματίου μετά το παιχνίδι με τους φίλους κ.τ.λ. Δεν υπάρχει υποκατάστατο για αυτή τη συμπεριφορά. Υπάρχει μόνο η έγκαιρη ανάληψη ευθυνών από το παιδί σας. Η ανάληψη των δικών του ευθυνών.

Αγαπητοί γονείς,

Η ζωή του παιδιού σας μοιάζει με ένα μονοπάτι. Κάθε μέρα, θα βρίσκεστε αντιμέτωποι με  δύο ειδών επιλογές.

1.      Μπορείτε να προετοιμάσετε αυτό το μονοπάτι, καθαρίζοντάς το από τα μεγάλα βράχια, τις μεσαίες πέτρες ή, ακόμη, να αφαιρέσετε και το πιο μικρό πετραδάκι που βρίσκεται επάνω του.

Ή

2.      Μπορείτε να προετοιμάσετε το παιδί σας για το μονοπάτι που θα ακολουθήσει, αφήνοντάς το να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που θα συναντήσει.

Θα υπάρξουν φορές που δεν θα αισθανθείτε όμορφα, αν επιλέξετε τη δεύτερη εκδοχή, όμως να είσαστε σίγουροι ότι θα κάνετε τη ζωή του παιδιού σας πολύ πιο εύκολη στο μέλλον. Πραγματικά, πολύ πιο εύκολη.